Żołnierz ma więcej obowiązków niż praw, lecz jed-no prawo winniśmy mu zagwarantować jako święte – być dobrze dowodzonym.
Louis Hubert Lyautey
(1854-1934, marszałek francuski)
1. PODSTAWY TEORETYCZNE
1.1. Dowodzenie
Dowodzenie pojawiło się wkrótce po tym, gdy wyodrębniły się pierw-sze formacje zbrojne. Miało to miejsce zapewne jeszcze w czasach prehistorycznych, chociaż nikt tego wtedy tak jeszcze nie nazywał. Potrzeba koordynowania wysiłków kilku- lub kilkunastoosobowych grup ludzi, stara-jących się osiągnąć wspólny cel starcia zbrojnego z innymi grupami, spowodowała ukształtowanie się instytucji przywództwa, a później dowództwa.
Etymologia pojęcia „dowodzenie” wskazuje jednak, że nie zawsze oznaczało ono to, co rozumiemy przez nie obecnie. Pierwotnie bowiem słowo „dowodzić” obejmo-wało jedynie doprowadzenie podległych sił w rejon rozstrzygającego starcia, nato-miast kierowanie walką w zakresie tego terminu już się nie mieściło. Taka sytuacja wynika z faktu, iż w czasie kształtowania się znaczenia pojęcia „dowodzenie”, możli-wości ingerencji dowódcy w przebieg walki i oddziaływania na walczących były nie-wielkie, a czasem nawet żadne.
Do współczesnego znaczenia terminu „dowodzenie” zbliżyć może nieco inna je-go etymologiczna interpretacja, wskazująca na podobieństwo „dowodzenia” do „do-prowadzenia”. Doprowadzić można bowiem nie tylko „kogoś” i „gdzieś”, ale też np. „jakieś działanie do skutku”. To, niewątpliwie nowsze, rozumienie wskazuje na sys-tematyczne rozszerzanie się zakresu pojęcia „dowodzenie” i włączanie do niego coraz to nowych treści, wynikających ze zmieniających się zasad funkcjonowania formacji zbrojnych.
Współcześnie przez dowodzenie rozumie się złożoną i wielofunkcyjną działal-ność dowództw jednostek (związków, oddziałów, pododdziałów) różnych szczebli
9
organizacyjnych sił zbrojnych w całości, a także poszczególnych rodzajów wojsk i rodzajów sił zbrojnych. Z tego dość ogólnego określenia wynikają kolejne definicje, pojawiające się co pewien czas w literaturze przedmiotu:
- Dowodzenie wojskami to „szczególny rodzaj kierowania, sprawowany przez dowódców i sztaby wobec podległych im wojsk, oddziałów, pododdziałów w zakresie przygotowania, zabezpieczenia, prowadzenia działań bojowych”1.
- Dowodzenie to „szczególna forma kierowania, uprawniająca do kompleksowego przygotowywania wojsk do działań bojowych i kierowania nimi w tych działaniach”2.
- Dowodzenie, kierowanie wojskami to „całokształt celowej działalności dowódcy i sztabów realizowanej w ramach określonego systemu kierowania, zapewniającej wysoką gotowość bojową i właściwe przygotowanie wojsk do jak najlepszego osiągnięcia celów, bitwy lub operacji. (...) Dowodzenie jest szczególnym rodzajem kierowania ze względu na strukturę organizacyjną sił zbrojnych i specyfikę realizowanych przez nie zadań, zwłaszcza w warunkach wojny”3.
- Dowodzenie to „celowo ukierunkowany proces zbierania informacji, przetwarza-nia i przekazywania ich do zainteresowanych dowództw, sztabów oraz wewnątrz określonej instytucji”4.
- Dowodzenie to „podstawowa forma kierowania wojskami oparta na uprawnieniu do kompleksowego kształtowania wszystkich elementów gotowości bojowej w od-niesieniu do bezpośrednio i pośrednio podporządkowanych żołnierzy, a więc wszechstronnego przygotowania ich do działania i kierowania nimi podczas wykonywania zadań bojowych”5.
- Dowodzenie to „proces, poprzez który dowódca narzuca swoją wolę i zamiary podwładnym. Obejmuje władzę i odpowiedzialność za użycie podległych mu sił i środków do wykonania zadania. Odpowiedzialność dowódcy jest niepodzielna i nie może być przekazywana. To również proces, w ramach którego dowódca wspomagany przez swój sztab planuje, koordynuje i ukierunkowuje działania podległych
1 J. Cendrowski, S. Swebocki, Psychologia walki i dowodzenia, Wyd. MON, Warszawa 1973, s. 142
2 Z. Gołąb, S. Korcz, Współczesne dowodzenie wojskami, Wyd. MON, Warszawa 1974, s. 28
3 Leksykon Wiedzy Wojskowej, Wyd. MON, Warszawa 1979, s. 90
4 J. Orzechowski, Dowodzenie i sztaby. T. 1, Warszawa 1974, s. 33.
5 W. Mróz, Zarys kierowania i organizacji pracy dowódczej i sztabowej, Szt. Gen. WP, Warszawa 1978, s. 13.
10
mu sił poprzez użycie standardowych procedur działania i wszelkich środków prze-kazywania informacji” 6.
Fakt, że Polska od kilku lat jest członkiem Sojuszu Północnoatlantyckiego impli-kuje konieczność znajomości i przestrzegania postanowień obowiązujących w NATO. Dotyczy to także jednolitego rozumienia wszystkich stosowanych pojęć, w tym także pojęcia „dowodzenie”.
Doktryna sojuszniczych działań połączonych AJP-01(B)7, której zapisy i usta-lenia obowiązują wszystkie państwa NATO, podkreśla, że termin „dowodzenie” sta-nowi pochodną dwóch angielskich pojęć, Command i Control, używanych zwykle ra-zem i ściśle ze sobą powiązanych, ale nie będących synonimami. Command (dowo-dzenie), to „...władza nadana jednostce (dowódcy). Może być ona scharakteryzowana (lecz nie zdefiniowana), jako proces, poprzez który dowódca oddziałuje swą wolą i intencjami na podwładnych w celu spowodowania określonego działania. Zawiera się w nim władza i odpowiedzialność za użycie sił w celu wykonania zadania...”. Nato-miast Control (kontrola) to „...władza sprawowana przez dowódcę. Opisuje się ją (lecz nie definiuje) jako proces, w ramach którego dowódca, wspomagany przez swój sztab, organizuje, stawia zadania i koordynuje działania wyznaczonych sił”.
Słownik terminów i definicji NATO AAP-68 podaje, iż dowodzenie (Command) to: „...władza (Authority) sprawowana przez jednostkę w celu stawiania zadań, koor-dynowania oraz sprawowania kontroli nad siłami wojskowymi...”. Natomiast kontrola (Control) oznacza „...władzę sprawowaną przez dowódcę nad częścią działań podle-głych mu struktur lub tych struktur, które zwykle nie znajdują się pod jego dowódz-twem, obejmującą odpowiedzialność za wydawanie rozkazów lub dyrektyw...”.
W Doktrynie Wojsk Lądowych ATP-3.29, wykorzystującej ujednoliconą termino-logię, dowodzenie (Command) określa się jako „...proces, w ramach którego dowódca zmusza podwładnych do działania zgodnie ze swoją wolą i zamiarami. Obejmuje on władzę i odpowiedzialność za użycie podległych mu sił i środków do wykonania zada-nia...”, a kontrolę (Control) jako „...proces, w którym dowódca, wspomagany przez
6 Regulamin Działań Wojsk Lądowych, Dowództwo Wojsk Lądowych, Warszawa 1999, s.49.
7 AJP-01(B), s. 4-1. (zob. też. J. Kręcikij, Ustalenia standaryzacyjne Sojuszu Północnoatlantyckiego w wybra-nych obszarach dowodzenia, AON, Warszawa 2001, s.15)
8 AAP-6, s. 2-C-6; (zob. też: J. Kręcikij, Ustalenia standaryzacyjne Sojuszu Północnoatlantyckiego w wybranych obszarach dowodzenia, AON, Warszawa 2001, s.13).
9 ATP-3.2, s. 2-46.
11
swój sztab, organizuje, stawia zadania i koordynuje działania podległych mu sił po-przez użycie standardowych procedur działania i wszelkich dostępnych środków prze-kazywania informacji...”.
Uwzględniając jednak fakt, że tłumaczenie pojęć specjalistycznych nie może po-legać jedynie na mechanicznym przekładaniu poszczególnych wyrażeń z jednego ję-zyka na drugi, ale musi przede wszystkim precyzyjnie oddawać istotę danego terminu, konieczne jest inne podejście do interpretacji anglojęzycznych ustaleń zawartych w dokumentach sojuszniczych. Dlatego też słuszniejsze wydaje się być definiowanie dowodzenia na podstawie łącznego tłumaczenia obydwóch pojęć (Command i Con-trol).
Takie podejście przyjęli także autorzy opracowania System dowodzenia. Cz. 1: Terminologia 10. Uznali oni, że dowodzenie to: „proces, poprzez który dowódca na-rzuca swoją wolę i zamiary podwładnym oraz w ramach którego wspomagany przez swój sztab planuje, organizuje, koordynuje i ukierunkowuje działania podległych mu wojsk przez użycie standardowych procedur działania i wszelkich dostępnych środków przekazywania informacji”, ale także „dwa procesy tworzące system C2 (ang. Com-mand and Control), w ramach których ang. Command to władza nadana osobie (do-wódcy) wyznaczonej spośród stanu osobowego sił zbrojnych w celu dowodzenia, koor-dynacji i dowodzenia siłami zbrojnymi (jednostkami); natomiast ang. Control jest działalnością, poprzez którą dowódca, wspomagany przez swój sztab, organizuje, do-wodzi i koordynuje działania przydzielonych mu wojsk. Cała lub część tej władzy może być przeniesiona lub przekazana.”
Konsekwencją tego podejścia są przyjmowane ostatnio definicje, najlepiej chyba oddające istotę dowodzenia, jak np.: –
- Dowodzenie jest podstawową formą kierowania wojskami, opartą na uprawnieniu do kompleksowego kształtowania wszystkich elementów gotowości i zdolności bo-jowej w odniesieniu do bezpośrednio i pośrednio podległych żołnierzy, a więc wszechstronnego przygotowywania ich w czasie pokoju do wszelkiego rodzaju działań i do kierowania nimi podczas ich realizacji w okresie pokoju, kryzysu i wojny11
10 N. Prusiński, M. Strzoda, System dowodzenia. Cz. 1: Terminologia, AON, Warszawa 2001, s. 13
11 J. Michniak, Dowodzenie i łączność, AON, Warszawa 2005, s. 20.
12
- Dowodzenie to proces planowania, organizowania, przewodzenia i kontrolowania działania pododdziałów brygady oraz wykorzystania przydzielonych im zasobów dla osiągnięcia określonych celów, związanych w czasie pokoju - z przygotowa-niem, a w czasie wojny - z bezpośrednim prowadzeniem operacji (walki)12.
Uwzględniając przyjęte założenia, w tym także wymaganą dla definicji zwię-złość, najlepszą definicją wydaje się być ta, według której:
Dowodzenie to:
proces, poprzez który dowódca narzuca swoją wolę i zamiary podwładnym oraz w ramach którego wspomagany przez swój sztab planuje, organizuje, koordynuje i ukierunkowuje działania podległych mu wojsk przez użycie standardowych procedur działania i wszelkich dostępnych środków przekazywania informacji” 13.
1.2. System dowodzenia
Przyjmując, że system to „wyodrębniony zbiór elementów (materialnych lub abs-trakcyjnych), wzajemnie powiązanych, rozważany jako całość z określonego punktu widzenia, mający przy tym takie właściwości, których nie posiadają jego elementy” i uwzględniając specyfikę dowodzenia, można uznać, że system dowodzenia to „zespół elementów zorganizowanych w postaci organów dowodzenia, stanowisk dowodzenia, sieci telekomunikacyjnych, sieci teleinformatycznych, stacji i samodzielnych urządzeń telekomunikacyjnych, teleinformatycznych i pocztowych sprzężonych relacjami dowo-dzenia wraz z całą infrastrukturą zabezpieczenia logistycznego i operacyjnego syste-mu, współpracujący ze sobą według przyjętych i uzgodnionych wcześniej zasad i wy-magań”14.
Ta szczegółowa definicja, wyraźnie akcentująca znaczącą rolę w systemie dowo-dzenia środków technicznych, nie jest jednak w wojsku powszechnie stosowana. Znacznie częściej spotkać się można z innym sposobem określania systemu dowodze-nia, według którego system dowodzenia to „zintegrowany system zapewniający orga-
12 J. Wołejszo, Z. Fiołna, Dowodzenie brygadą zmechanizowaną (pancerną) w obronie, AON, Warszawa 2002, s. 6.
13 J. Michniak, Dowodzenie w teorii i praktyce wojsk, AON, Warszawa 2003, s. 15
14 J. Michniak, Dowodzenie i łączność, AON, Warszawa 2005, s. 28.
13
nom dowodzenia na wszystkich poziomach aktualne i właściwe dane w celu planowa-nia, dowodzenia i kontrolowania działań, obejmujący: doktrynę, procedury, struktury organizacyjne, stany osobowe, sprzęt i łączność, który zapewnia dowódcom wszystkich szczebli terminowe i wystarczające dane do planowania działań, dowodzenia nimi, ich koordynacji i nadzorowania.”15
Najbardziej czytelna wydaje się być jednak jeszcze inna definicja, stanowiąca niejako uproszczenie określenia przedstawionego powyżej. Według niej:
System dowodzenia to:
uporządkowana, zgodnie z zasadami sztuki wojennej, całość złożona z organów do-wodzenia i środków dowodzenia sprzężonych ze sobą informacyjnie i zapewniająca podejmowanie stosownych decyzji na wszystkich szczeblach organizacyjnych sił zbrojnych oraz ich sprawną, terminową i bezwzględną realizację. Obejmuje trzy komponenty: organizację dowodzenia, proces dowodzenia i środki dowodzenia16.
Organizacja dowodzenia to komponent systemu dowodzenia obejmujący ogól-ne zasady działania (doktrynę), sposób zorganizowania dowództw, relacje pomiędzy dowództwami, uprawnienia i odpowiedzialność dowództw oraz podział i strukturę funkcjonalną dowództw na stanowiskach dowodzenia.
Proces dowodzenia to zespół powiązanych ze sobą przedsięwzięć informacyj-no-decyzyjnych, realizowanych w odnoszących się do poszczególnych zadań cyklach decyzyjnych przez dowództwa rozmieszczone w sieci stanowisk dowodzenia swojego szczebla organizacyjnego, polegający na ciągłym zbieraniu i opracowywaniu informa-cji, a następnie ich przetwarzaniu w informacje decyzyjne, doprowadzane następnie w formie zadania do wykonawców.
Środki dowodzenia to zasoby techniczne i materialne wydzielone do wykorzysta-nia w systemie dowodzenia, obejmujące środki łączności, środki informatyczne (wspomagania dowodzenia), środki biurowe itp.
Tak pojmowany system dowodzenia powinien w wojskach zapewniać:
− żywotność obiektów i środków dowodzenia;
15 N. Prusiński, M. Strzoda, System dowodzenia. Cz. 1: Terminologia, AON, Warszawa 2001, s. 80
16 Tamże, s.80
14
− zdolność współdziałania, koordynację i synchronizację działań z innymi rodza-jami sił zbrojnych, komponentami sił zbrojnych państw sojuszniczych, administracją w kraju oraz kraju ewentualnego obszaru działań;
− zdolność reagowania i dostosowania się do potrzeb dowodzenia w zależności od prowadzonego rodzaju działań.
1.3. Zasady dowodzenia
Dążenie do zapewnienia jak najlepszych warunków dowodzenia wojskami wy-zwoliło potrzebę podjęcia prób określenia zasad, jakimi kierować powinni się dowód-cy, aby osiągnąć oczekiwany efekt działań, zarówno własnych, jak i – przede wszyst-kim – dowodzonych wojsk. Zasady te, opracowywane teoretycznie i później wielo-krotnie weryfikowane w praktycznych działaniach, stanowią obecnie pewien zbiór ogólnych reguł postępowania, umożliwiających skuteczną realizację zadań.
Tadeusz Pszczołowski w „Małej encyklopedii prakseologii i teorii organizacji” zawarł definicję zasady, określając ją jako „ogólnie przyjęte na podstawie oczywisto-ści doświadczenia twierdzenie podające, jak jest w rzeczywistości, które może stano-wić punkt wyjścia do jakiegoś działania albo zalecać wprost, co robić a czego nie ro-bić”17. Natomiast według autorów „Nowego słownika poprawnej polszczyzny” zasada to „teza, w której treści zawarte jest prawo rządzące jakimiś procesami; podstawa, na której coś się opiera; reguła; norma postępowania uznana przez kogoś za obowiązują-cą” 18.
Definicje te stanowiły podstawę do sformułowania zasad dowodzenia, odnoszą-cych się do specyficznych warunków walki zbrojnej. W literaturze przedmiotu trudno jednak znaleźć wystarczająco precyzyjną definicję tego terminu. W książce pt. „Zasa-dy dowodzenia wojskami” zawarto bardzo ogólne określenie, stanowiące, że zasady dowodzenia to „te główne zasady, którymi powinni się kierować dowódcy i organa dowodzenia w swej praktycznej działalności, związanej z dowodzeniem podległymi pododdziałami”19. Równie ogólną definicję znaleźć można w książce pt. „Dowodzenie
17 T. Pszczołowski, Mała encyklopedii prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wrocław 1978, s. 290
18 A. Markowski (red.), Nowy słownik poprawnej polszczyzny, Wyd. naukowe PWN, Warszawa 2002, s.1310
19 D.A. Iwanow, W.P. Sawieljew, P.W. Szamański, Zasady dowodzenia wojskami, Wyd. MON, Warszawa 1975, s. 134
15
wojskami a cybernetyka”. Według jej autora, L. Kuleszyńskiego, zasady dowodzenia to „ogólne zalecenia, wytyczne i wskazówki mówiące, jak należy postępować, czym się kierować i do czego zmierzać w działalności dowódczej, aby osiągnąć dobre wyni-ki”20. Najczęściej jednak spotyka się określenie, zaproponowane na początku lat sie-demdziesiątych przez Z. Gołąba i S. Korcza, według którego zasady dowodzenia to „opracowane (ustalone) teoretycznie i zweryfikowane w praktyce prawidłowości i re-guły, które określają najracjonalniejsze sposoby działalności dowódców i sztabów w kierowaniu wojskami.”21 Definicja ta, nieco zmodyfikowana znalazła się także w pu-blikacji akademickiej System dowodzenia. Cz. 1: Terminologia. Według jej autorów zasady dowodzenia to „opracowane teoretycznie (ustalone) i zweryfikowane w prakty-ce twierdzenia, prawidłowości i reguły, które określają najracjonalniejsze sposoby działalności dowództw podczas przygotowania i w czasie prowadzenia działań tak-tycznych (operacyjnych). Ich stosowanie bądź respektowanie umożliwia skuteczną re-alizację zadań.”22
Podobną definicję proponuje prof. J. Michniak, który przyjmuje, że:
Zasady dowodzenia to:
grupa czynników (jak twierdzenia, reguły, prawidłowości, wytyczne, wskazówki) wy-wodzących się z tradycji dowodzenia, opracowanych teoretycznie i stosowanych w praktyce, które określają racjonalne sposoby działania dowództw podczas przygotowania i prowadzenia działań (walki, operacji)23.
Zbiór zasad dowodzenia nie jest jednoznacznie określony. W literaturze przed-miotu występują w tym zakresie duże różnice, dotyczące zarówno rodzaju przyjętych zasad dowodzenia, jak i ich rozumienia.
W DOKTRYNIE NARODOWEJ OPERACJE POŁĄCZONE OP/0124 zawarto na-stępujące zasady: jedność dowodzenia, ciągłość dowodzenia, funkcjonalny system do-wodzenia, integracja dowodzenia, decentralizacja, współpraca i wzajemne zrozumie-nie.
20 L. Kuleszyński, Dowodzenie wojskami a cybernetyka, Wyd. MON, Warszawa 1976, s. 188.
21 Z. Gołąb, S. Korcz, Współczesne dowodzenie wojskami, Wyd. MON, Warszawa 1974, s. 47.
22 N. Prusiński, M. Strzoda, System dowodzenia. Cz. 1: Terminologia, AON, Warszawa 2001, s. 96.
23 J. Michniak, Dowodzenie i łączność, AON, Warszawa 2005, s. 20
24 DOKTRYNA NARODOWA OPERACJE POŁĄCZONE OP/01, Szt. Gen. WP, Warszawa 2002, s. 5-6. Zbiór zasad został w tym dokumencie powtórzony za zapisem zawartym w publikacji sojuszniczej AJP-01(B) Allied Joint Doctrine (MAS, Bruksela 2000, s. 4-1), będącej jego dokumentem źródłowym.
16
W publikacji sojuszniczej AJP 3.2.1.25 zamieszczono pięć zasad dowodzenia: jedność dowodzenia, zaufanie, terminowe i efektywne podejmowanie decyzji i działa-nie, zdecentralizowane wykonanie oraz wzajemne zrozumienie.
Prof. A. Tomaszewski w pracy pt. Podstawowe kategorie sztuki wojennej26 pro-ponuje przyjąć pięć następujących zasad dowodzenia: jedność dowodzenia, jednooso-bowość dowodzenia, ciągłość dowodzenia, operatywność dowodzenia oraz skrytość dowodzenia.
Najnowsza propozycja27, przedstawiona przez prof. J. Michniaka, obejmuje ze-staw sześciu zasad: jedność dowodzenia, ciągłość dowodzenia, struktura dowodzenia, integracja dowodzenia, decentralizacja dowodzenia oraz dowodzenie przez określenie celu działania28.
Przedstawione powyżej zestawy zasad dowodzenia, pochodzące z opracowań na-ukowych i dydaktycznych, stanowiły podstawę do sformułowania zasad dowodzenia obowiązujących w Wojskach Lądowych SZ RP. I tak
W Regulaminie Działań Wojsk Lądowych wyróżnia się trzy następujące
zasady dowodzenia:
jednoosobowość dowodzenia,
jednolitość dowodzenia;
dowodzenie przez określenie celu działania.
Jednocześnie dodaje się jednak, że dowodzenie wojskami powinno być trwałe, ciągłe, operatywne i skryte29.
1.4. Wymagania dowodzenia
Terminem pokrewnym z „zasadami dowodzenia” są „wymagania dowodzenia”. W „Nowym s...
mapmapek