antek.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-

dację Nowoczesna Polska .

BOLESŁAW PRUS

Antek

Antek uroǳił się we wsi nad Wisłą.

Wieś leżała w niewielkiej dolinie. Od północy otaczały ją wzgórza spaǳiste, porosłe

sosnowym lasem, a od południa wzgórza garbate, zasypane leszczyną, tarniną i głogiem.

Tam najgłośniej śpiewały ptaki i najczęściej choǳiły wiejskie ǳieci rwać orzechy albo

wybierać gniazda.

Kiedyś stanął na środku wsi, zdawało ci się, że oba pasma gór biegną ku sobie, ażeby

zetknąć się tam, gǳie z rana wstaje czerwone słońce. Ale było to złuǳenie.

Za wsią bowiem ciągnęła się mięǳy wzgórzami dolina przecięta rzeczułką i przykryta

zieloną łąką.

Tam pasano bydlątka i tam cienkonogie bociany choǳiły polować na żaby kukające

wieczorami.

Od zachodu wieś miała tamę, za tamą Wisłę, a za Wisłą znowu wzgórza wapienne,

nagie.

Każdy chłopski dom, szarą słomą pokryty, miał ogródek, a w ogródku śliwki węgierki,

Wieś

spomięǳy których widać było komin saǳą uczerniony i pożarną drabinkę. Drabiny te

zaprowaǳono nie od dawna, a luǳie myśleli, że one lepiej chronić będą chaty od ognia

niż dawniej bocianie gniazda. Toteż gdy płonął jaki budynek, ǳiwili się barǳo, ale go nie

ratowali.

— Widać, że na tego gospodarza był dopust boski — mówili mięǳy sobą. — Spa-

lił się, choć miał przecie nową drabinę i choć zapłacił t ¹ za starą, co to były u niej

połamane szczeble.

W takiej wsi uroǳił się Antek. Położyli go w niemalowanej kołysce, co została po

ǲiecko

zmarłym bracie, i sypiał w niej przez dwa lata. Potem przyszła mu na świat siostra, Rozalia,

więc musiał jej miejsca ustąpić, a sam, jako osoba dorosła, przenieść się na ławę.

Przez ten rok kołysał siostrę, a przez cały następny — rozglądał się po świecie. Raz

wpadł w rzekę, drugi raz dostał batem od przejezdnego furmana za to, że go o mało

konie nie stratowały, a trzeci raz psy tak go pogryzły, że dwa tygodnie leżał na piecu.

Doświadczył więc niemało. Za to w czwartym roku życia ojciec podarował mu swoją

sukienną kamizelkę z mosiężnym guzikiem, a matka — kazała mu siostrę nosić.

Gdy miał pięć lat, użyto go już — do pasania świń. Ale Antek nie barǳo się za nimi

oglądał. Wolał patrzeć na drugą stronę Wisły, gǳie za wapiennym wzgórzem raz na raz

pokazywało się coś wysokiego i czarnego. Wyłaziło to z lewej strony jakby spod ziemi,

szło w górę i upadało na prawo. Za tym pierwszym szło zaraz drugie i trzecie, takie samo

czarne i wysokie.

Tymczasem świnie swoim obyczajem wlazły w kartoﬂe. Matka spostrzegłszy to zawi-

nęła się wedle sukiennej kamizelki Antkowej, tak że chłopiec prawie tchu nie mógł złapać.

Ale że nie miał w sercu zawziętości, bo było z niego ǳiecko dobre, więc wykrzyczawszy

się i wydrapawszy — kamizelkę, zapytał matki:

— Matulu! A co to takie czarne choǳi za Wisłą?

Matka spojrzała w kierunku Antkowego palca, przysłoniła oczy ręką i odparła:

— Tam za Wisłą? Cóż to, nie wiǳisz, że wiatrak choǳi? A na drugi raz pilnuj świń,

bo cię pokrzywami wysmaruję.

— Acha, wiatrak! A co on, matulu, za jeden?

¹ t (z niem.) — kara.

— At, głupiś! — odparła matka i uciekła do swojej roboty. Gǳie ona miała czas

i rozum do uǳielania objaśnień o wiatrakach!

Ale chłopcu wiatrak spokojności nie dawał. Antek widywał go przecie co ǳień. Wi-

dywał go i w nocy przez sen. Więc taka straszna urosła w chłopcu ciekawość, że jednego

dnia zakradł się do promu, co luǳi na drugą stronę rzeki przewoził, i popłynął za Wisłę.

Popłynął, wdrapał się na wapienną górę, akurat w tym miejscu, gǳie stało ogłoszenie,

aby tędy nie choǳić, i zobaczył wiatrak. Wydał mu się budynek ten jakby ǳwonnica,

tylko w sobie był grubszy, a tam gǳie na ǳwonnicy jest okno, miał cztery tęgie skrzydła

ustawione na krzyż. Z początku nie rozumiał nic — co to i na co to? Ale wnet objaśnili

mu rzecz pastuchowie, więc dowieǳiał się o wszystkim. Naprzód o tym, że na skrzydła

dmucha wiater i kręci nimi jak liśćmi. Dalej o tym, że w wiatraku miele się zboże na

mąkę, i nareszcie o tym, że przy wiatraku sieǳi młynarz, co żonę bĳe, a taki jest mądry,

że wie, jakim sposobem ze śpichrzów wyprowaǳa się szczury.

Po takiej poglądowej lekcji Antek wrócił do domu tą samą drogą co pierwej. Dali mu

Marzenie

tam przewoźnicy parę razy w łeb za swoją krwawą pracę, dała mu i matka coś na sukienną

kamizelkę, ale to nic: Antek był kontent, bo zaspokoił ciekawość. Więc choć położył się

spać o głoǳie, marzył całą noc to o wiatraku, co mieli zboże, to o młynarzu, co bĳe żonę

i szczury wyprowaǳa ze śpichrzów.

Drobny ten wypadek stanowczo wpłynął na całe życie chłopca. Od tej pory — od

wschodu do zachodu słońca — strugał on patyki i układał je na krzyż. Potem wystrugał

sobie kolumnę; próbował, obciosywał, ustawiał, aż nareszcie wybudował mały wiatraczek,

który na wietrze obracał mu się jak tamten za Wisłą.

Cóż to była za radość! Teraz brakowało Antkowi tylko żony, żeby mógł ją bić, i już

byłby z niego prawǳiwy młynarz!

Do ǳiesiątego roku życia zepsuł ze cztery koziki, ale też strugał nimi ǳiwne rzeczy.

Robił wiatraki, płoty, drabiny, studnie, a nawet całe chałupy. Aż się luǳie zastanawiali

i mówili do matki, że z Antka albo bęǳie majster, albo wielki gałgan.

Przez ten czas uroǳił mu się jeszcze jeden brat, Wojtek, siostra podrosła, a ojca

drzewo przytłukło — w lesie.

W chacie była z Rozalią wielka wygoda. ǲiewczyna zimą zamiatała izbę, nosiła wodę,

a nawet potraﬁła krupnik ugotować. Latem posyłano ją do bydła z Antkiem, bo chłopak

zajęty struganiem nigdy się nie dopilnował. Co go nie nabili, nie naprosili, nie napłakali

się nad nim. Chłopak krzyczał, obiecywał, płakał nawet razem z matką, ale robił swoje,

a bydło wciąż w szkodę właziło.

Dopiero gdy siostra razem z nim pasła, było lepiej: on strugał patyki, a ona pilnowała

krów.

Nieraz matka wiǳąc, że ǳiewucha, choć młodsza, ma więcej rozumu i chęci aniżeli

Antek, załamywała z żalu ręce i lamentowała przed starym kumem, Andrzejem:

— Co ja pocznę, nieszczęsna, z tym Antkiem odmieńcem? Ani to w chacie nic nie

zrobi, ani bydła doglądnie, ino wciąż kraje te patyki, jakby co w niego wstąpiło. Już

z niego, mój Andrzeju, nie bęǳie chyba gospodarz ani nawet parobek, tylko darmozjad

na śmiech luǳiom i obrazę boską!…

Andrzej, który za młodu praktykował ﬂisactwo i dużo świata wiǳiał, tak pocieszał

strapioną wdowę:

— Jużci, gospodarzem on nie bęǳie, to darmo, bo on na to nie ma nawet dobrego

rozumu. Jego by zatem trza naprzód do szkoły, a potem do majstra. Nauczy się z książki,

nauczy się rzemiosła i jeżeli nie zgałganieje, bęǳie żył.

Na to wdowa odpowieǳiała, wciąż łamiąc ręce:

— Oj, kumie, co wy też gadacie. A czy to nie wstyd gospodarskiemu ǳiecku rze-

miosła się imać i byle komu na obstalunek robotę robić?

Andrzej puścił dym z drewnianej fajeczki i rzekł:

— Jużci, że wstyd, ale rady na to nie ma nĳakiej.

Potem, zwracając się do Antka sieǳącego na podłoǳe przy ławie, zapytał:

— No gadaj, wisus, czym ty chcesz być? Gospodarzem czy u majstra?

A Antek na to:

— Ja będę stawiał wiatraki, co zboże mielą.

I odpowiadał tak zawsze, choć nad nim kiwano głowami, a jak czasem to i miotłą.

Antek



Miał już ǳiesięć lat, kiedy pewnego razu ośmioletnia wówczas siostra jego, Rozalia,

Choroba

strasznie zaniemogła. Jak się położyła z wieczora, to się jej na drugi ǳień dobuǳić było

trudno. Ciało miała gorące, oczy błędne i gadała od rzeczy.

Matka z początku myślała, że ǳiewczyna przyczaja się, dała jej więc parę szturchań-

ców. Ale gdy to nie pomogło, wytarła ją gorącym octem, a na drugi ǳień napoiła wódką

z piołunem. Wszystko na nic, a nawet gorzej, bo po wódce wystąpiły na ǳiewuchę sine

plamy. Wtedy wdowa przetrząsnąwszy szmaty, jakie tylko były w skrzyni i w komorze,

wybrała sześć groszy i wezwała na ratunek Grzegorzową, wielką znachorkę.

Mądra baba obejrzała chorą uważnie, opluła koło niej podłogę jak należy, posmarowała

ją nawet sadłem, ale — i to nie pomogło.

Wtedy rzekła do matki:

— Napalcie, kumo, w piecu do chleba. Trza ǳiewczynie zadać na dobre poty, to ją

Zabobony

odejǳie.

Wdowa napaliła w piecu jak się patrzy i wygarnęła węgle czekając dalszych rozkazów.

— No, teraz — rzekła znachorka — położyć ǳiewuchę na sosnowej desce i wsaǳić

ją w piec na trzy zdrowaśki. Ozdrowieje wnet, jakby kto ręką odjął!

Istotnie, położono Rozalię na sosnowej desce (Antek patrzył na to z rogu izby) i wsa-

ǳono ją, nogami naprzód, do pieca.

ǲiewczyna, gdy ją gorąco owiało, ocknęła się.

— Matulu, co wy ze mną robicie? — zawołała.

— Cicho, głupia, to ci przecie wyjǳie na zdrowie.

Już ją wsunęły baby do połowy; ǳiewczyna poczęła się rzucać jak ryba w sieci. Ude-

rzyła znachorkę, schwyciła matkę obu rękami za szyję i wniebogłosy krzyczała:

— A dyć wy mnie spalicie, matulu!…

Już ją całkiem wsunięto, piec założono deską i baby poczęły odmawiać trzy zdrowaś-

Religia

ki…

— Zdrowaś, Panno Mario, łaski pełna…

— Matulu! matulu moja!… — jęczała nieszczęśliwa ǳiewczyna. — O matulu!…

— Pan z tobą, błogosławionaś ty mięǳy niewiastami…

Teraz Antek podbiegł do pieca i schwycił matkę za spódnicę.

— Matulu! — zawołał z płaczem — a dyć ją tam na śmierć zaboli!…

Ale tyle tylko zyskał, że dostał w łeb, ażeby nie przeszkaǳał odmawiać zdrowasiek.

Jakoś i chora przestała bić w deskę, rzucać się i krzyczeć. Trzy zdrowaśki odmówiono,

deskę odstawiono.

W głębi pieca leżał trup ze skórą czerwoną, gǳieniegǳie oblazłą.

Trup

— Jezu! — krzyknęła matka ujrzawszy ǳiewczynę niepodobną do luǳi.

I taki ogarnął ją żal za ǳieckiem, że ledwie pomogła znachorce przenieść zwłoki na

tapczan. Potem uklękła na środku izby i, bĳąc głową w klepisko, wołała:

— Oj, Grzegorzowa!… A cóż wyście najlepszego zrobili!…

Znachorka była markotna.

— Et!… Cicho byście lepiej byli… Wy może myślicie, że ǳiewuszysko od gorąca tak

Zabobony

sczerwieniało? To tak z niej choroba wylazła, ino że trochę za prędko, więc i umorzyła

niebogę. To wszystko przecie z mocy boskiej.

We wsi nikt nie wieǳiał o przyczynie śmierci Rozalii. Umarła ǳiewucha — to trud-

Śmierć

no. Widać, że już tak było przeznaczone. Alboż to jedno ǳiecko co rok we wsi umiera,

a przecie zawsze ich jest pełno.

Na trzeci ǳień włożono Rozalię w świeżo zheblowaną trumienkę z czarnym krzy-

Pogrzeb

żem, trumnę ustawiono w gnojownicach i powieziono dwoma wołami za wieś, tam gǳie

nad zapadniętymi mogiłami czuwają spróchniałe krzyże i białokore brzozy. Na nierównej

droǳe trumienka skrzywiła się trochę na bok, a Antek, trzymający się fałdów spódnicy

matczynej, idąc za wozem myślał:

„Musi tam być źle Rozalce, kiedy się tak poprawia i na bok przewraca!…”

Potem — pokropił ksiąǳ trumnę święconą wodą, czterech parobków spuściło ją na

szalach do grobu, przywaliło ziemią — i tyle wszystkiego.

Wzgórza z lasem szumiącym i te, na których krzaki rosły, zostały tam, gǳie były.

Pastusi jak dawniej grali na fujarkach w dolinie i życie szło, wciąż szło swoją koleją, choć

we wsi nie stało jednej ǳiewuchy.

Antek



Przez tyǳień mówiono o niej, potem zapomniano i opuszczono świeży grób, na któ-

rym tylko wiatr wzdychał i świergotały polne koniki.

A jeszcze potem spadł śnieg i nawet koniki wystraszył.

W zimie gospodarskie ǳieci choǳiły do szkoły. A że z Antka nie spoǳiewała się

Szkoła

matka żadnej pomocy w gospodarstwie, raczej zawadę, więc poraǳiwszy się kuma An-

drzeja postanowiła oddać chłopca na naukę.

— A czy mnie we szkole nauczą wiatraki budować? — pytał Antek.

— Oho! Nauczą cię nawet w kancelarii pisać, byleś ino był chętny.

Wzięła tedy wdowa czterǳieści groszy w węzełek, chłopca w garść i ze strachem poszła

do nauczyciela. Wszedłszy do izby zastała go, jak sobie łatał stary kożuch. Pokłoniła mu

się do nóg, doręczyła przyniesione pieniąǳe i rzekła:

— Kłaniam się też panu profesorowi i ślicznie proszę, żeby mi wielmożny pan tego

oto wisusa wziął do nauki, a ręki na niego nie żałował, jak roǳony ojciec…

Wielmożny pan, któremu słoma wyglądała z ǳiurawych butów, wziął Antka pod

Nauczyciel

brodę, popatrzył mu w oczy i poklepał.

— Ładny chłopak — rzekł. — A co ty umiesz?

— Jużci prawda, że ładny — pochwyciła zadowolona matka — ale musi, że chyba nic

nie umie.

— Jakże więc, wy jesteście jego matką i nie wiecie, co on umie i czego się nauczył?

— spytał nauczyciel.

— A skąd bym ja miała wieǳieć, co on umie? Przecie ja baba, to mi do tych rzeczy

Kobieta

nic. A co uczył się on, niby mój Antek, to wiem, że uczył się bydło paść, drwa szczypać,

wodę ze studni ciągnąć i chyba już nic więcej.

W taki sposób zainstalowano chłopca do szkoły. Ale że matce żal było wydanych

czterǳiestu groszy, więc dla uspokojenia się zebrała pod domem paru sąsiadów i raǳiła

się ich, czy to dobrze, że Antek bęǳie choǳić do szkoły i że taki wydatek na niego

poniosła.

— Te!… — odezwał się jeden z gospodarzy — niby to nauczycielowi z gminy się płaci,

więc na upartego moglibyście mu nic nie dawać. Ale zawsze on się upomina, a takich, co

nie płacą mu osobno, gorzej uczy.

— A dobry też z niego profesor?

— No, niczego!… On niby, jak z nim gadać, to taki jest trochę głupowaty, ale uczy

— jak wypada. Mój przecie chłopak choǳi do niego dopiero trzeci rok i już zna całe

abecadło — z góry na dół i z dołu do góry.

— E! Cóż to znaczy abecadło — odezwał się drugi gospodarz.

— Jużci, że znaczy — rzekł pierwszy. — Nibyście to nie słyszeli, co nieraz nasz wójt

powiadają: „Żebym ja choć umiał abecadło, to bym z takiej gminy miał dochodu więcej

niż tysiąc rubli, tyle co pisarz!”

W parę dni potem Antek poszedł pierwszy raz do szkoły. Wydała mu się taka prawie

Szkoła

porządna jak ta izba w karczmie, co w niej szynkwas stoi, a ławki były w niej jedna za drugą

jak w kościele. Tylko że piec pękł i drzwi się nie domykały, więc trochę ziębiło. ǲieci

miały czerwone twarze i ręce trzymały w rękawach — nauczyciel choǳił w kożuchu na

sobie i w baraniej czapce na głowie. A po kątach szkoły sieǳiał biały mróz i wytrzeszczał

na wszystko iskrzące ślepie.

Usaǳono Antka mięǳy tymi, co nie znali jeszcze liter, i zaczęła się lekcja.

Antek, upomniany przez matkę, ślubował sobie, że musi się oǳnaczyć.

Nauczyciel wziął kredę w skostniałe palce i na zdezelowanej² tablicy napisał jakiś znak.

— Patrzcie, ǳieci! — mówił. — Tę literę spamiętać łatwo, bo wygląda tak, jakby kto

kozaka tańcował, i czyta się A. Cicho tam, osły!… Powtórzcie: a… a… a…

— A!… a!… a!… — zawołali chórem uczniowie pierwszego odǳiału.

Nad ich piskiem górował głos Antka. Ale nauczyciel nie zauważył go jeszcze.

Chłopca trochę to ubodło; ambicja jego została podrażniona.

Nauczyciel wyrysował drugi znak.

— Tę literę — mówił — zapamiętać jeszcze łatwiej, bo wygląda jak precel. Wiǳie-

liście precel?

² een — zniszczony.

Antek



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: