Pieńkowski M.A. - Król i kanclerz. Relacje między Zygmuntem III a Janem Zamoyskim w latach 1587–1589.pdf

(10079 KB) Pobierz
Maciej A. Pieńkowski
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
k
ról i kanclerz
. r
elacje między
z
ygmuntem
iii
a
j
anem
z
amoysKim w latach
1587–1589
Relacje pierwszego z Wazów z Janem Zamoyskim w latach 1587–1589
nie doczekały się dotychczas oddzielnego opracowania
1
. Ugrunto-
wane przez starszą historiografię opinie na ten temat bardziej opie-
rały się na mitach niż na faktach. Badania współczesnych history-
ków, m.in. Przemysława Szpaczyńskiego oraz Jana Dzięgielewskiego,
obalają postawione niegdyś tezy
2
. Wiele kwestii wymaga jednak po-
głębionych badań, które pozwolą udzielić odpowiedzi na ważkie py-
tania. Przede wszystkim, czy obydwaj dostojnicy realizowali te same
cele polityki wewnętrznej i zagranicznej? Do jakiego stopnia Jan Za-
moyski pozostał w omawianych latach szafarzem dóbr i urzędów?
1
Na ten temat, ale w szerszym kontekście, pisał Kazimierz Lepszy,
Walka stronnictw w pierw-
szych latach panowania Zygmunta III,
Kraków 1929.
2
Zob. J. Dzięgielewski,
Jana Zamoyskiego gra o tron Rzeczypospolitej w latach 1587–1589,
[w:]
Przeszłość i teraźniejszość. Prace ofiarowane Profesorowi Adamowi Koseskiemu w siedem-
dziesiątą rocznicę urodzin,
red. M. Dygo et al., Pułtusk 2009, s. 81–88; idem,
Sejmy elekcyjne,
elektorzy, elekcje 1573–1674,
Pułtusk 2003, s. 176; S. Grzybowski,
Jan Zamoyski,
Warszawa
1994, s. 219–242; A. Pieńkowska,
Zjazdy i sejmy z okresu bezkrólewia po śmierci Stefana
Batorego,
Pułtusk 2010, s. 359–400; M.A. Pieńkowski,
Koronne zjazdy i sejmiki szlacheckie
wobec wojny o tron polski w latach 1587–1588,
[w:]
Studia nad staropolską sztuką wojenną,
red. Z. Hundert, J.J. Sowa, K. Żojdź, t. 3, Oświęcim 2013, s. 15–39; P.P. Szpaczyński,
Anna
I Jagiellonka kontra Jan Zamoyski. Kilka uwag w sprawie dążeń królowej do zapewnienia ciągło-
ści dynastii Jagiellonów,
„Klio”, 28, 2014, z. 1, s. 3–29; idem,
Mocarstwowe dążenia Zygmunta
III w latach 1587–1618,
Kraków 2013; idem,
Spór o Zygmunta III,
„Kwartalnik Historyczny”,
118, 2011, z. 4, s. 725–742.
Król i kanclerz. Relacje między…
Czy próbował on podporządkować sobie młodego króla? A jeśli tak,
to czy Zygmunt III podejmował działania zmierzające do wyrwania
się spod kurateli wszechwładnego kanclerza? Czy król cenił rady do-
świadczonego senatora? W końcu, czy osobiste sympatie lub antypatie
rzutowały na ich relacje i funkcjonowanie państwa?
Artykuł powstał głównie w oparciu o źródła rękopiśmienne oraz
drukowane. Pomocna okazała się przede wszystkim korespondencja
głównych statystów życia politycznego, przechowywana w Bibliote-
ce Książąt Czartoryskich w Krakowie, Zakładzie Narodowym im.
Ossolińskich we Wrocławiu oraz Archiwum Głównym Akt Dawnych
w Warszawie. Szczególnie istotne dla tematu były rękopisy z Tek Na-
ruszewicza oraz Warszawskiego Archiwum Radziwiłłów, a ponadto
dwa diariusze sejmu koronacyjnego z 1588 r., znajdujące się w Archi-
wum Publicznym Potockich w Archiwum Głównym Akt Dawnych
3
.
Ze źródeł drukowanych należy wymienić:
Archiwum Jana Zamoy-
skiego
4
i
Starożytności historyczne polskie
5
, a także
Archiwum Domu
Radziwiłłów
6
. Ważne okazały się XVI-wieczne dzieła o charakterze
historiograficznym:
Dzieje Polski
Reinholda Heidensteina
7
oraz
Dia-
rium
Stanisława Reszki
8
. W mniejszym stopniu zostały wykorzystane
pamiętniki i kroniki, które opisywały ogólną sytuację państwa
9
.
Według najnowszych ustaleń wydarzenia doby rządów Stefana
Batorego wywarły przemożny wpływ na pojawienie się w państwie
3
Dla sejmu koronacyjnego oraz sejmu 1589 r. nie zachowały się diariusze w Recesach Stanów
Prus Królewskich w AP w Gdańsku (sygnatury: 300,29/44; 300,29/45).
4
Archiwum Jana Zamoyskiego
(dalej: AJZ), oprac. K. Lepszy, t. 4, Kraków 1949.
5
Starożytności historyczne polskie
(dalej: SHP), oprac. A. Grabowski, t. 2, Kraków 1840.
6
Archiwum Domu Radziwiłłów
(dalej: ADR), oprac. A. Sokołowski, t. 1, Kraków 1885 (Scrip-
tores Rerum Polonicarum, 8).
7
R. Heidenstein,
Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594. Ksiąg XII,
tłum. M. Gliszczyński, t. 2, Petersburg 1857.
8
Stanislai Rescii diarium. 1583–1589,
ed. I. Czubek, Kraków 1915 (Archiwum do Dziejów
Literatury i Oświaty w Polsce, 15, cz. 1).
9
J. Bielski,
Dalszy ciąg „Kroniki polskiej” (1587–1598),
wyd. F.M. Sobieszyński, Warsza-
wa 1851; P. Piasecki,
Kronika Pawła Piaseckiego biskupa przemyślskiego. Polski przekład we-
dle dawnego rękopismu, poprzedzony studyjum kryttyczném nad życiem i pismami autora,
tłum. A. Chrząszczewski, Kraków 1870; J.D. Solikowski,
Jana Dymitra Solikowskiego arcy-
biskupa lwowskiego krótki pamiętnik rzeczy polskich. Od zgonu Zygmunta Augusta, zmarłego
w Knyszynie 1572 r. w miesiącu lipcu, do r. 1590,
tłum. i wyd. W. Syrokomla, Petersburg –
Mohylew 1855.
167
Maciej A. Pieńkowski
polsko-litewskim nowych praktyk politycznych
10
. Jak podkreśliła Ewa
Dubas-Urwanowicz, Batory nie doceniał oraz nie rozumiał aspiracji
reformatorskich społeczeństwa szlacheckiego
11
. Bezpośrednie odwo-
ływanie się monarchy do sejmików oraz do konwokacji senatorów ob-
niżyło rolę sejmu w systemie ustrojowym państwa, co z kolei spotkało
się z krytyką szlachty i pogłębiło brak zaufania do tronu
12
. Król Stefan,
faworyzując Jana Zamoyskiego i nadając mu urzędy – dożywotnio het-
mana oraz kanclerza wielkiego koronnego – przyczynił się do podzia-
łów w łonie senatu oraz do powstania opozycji w postaci fakcji
13
braci
Zborowskich
14
. Wspólne dążenie Batorego i Zamoyskiego do wzmoc-
nienia pozycji króla kosztem stanu szlacheckiego, przy jednoczesnym
zachowaniu pozorów ustroju mieszanego, spowodowało poważne per-
turbacje wewnętrzne
15
. Nawarstwiające się podczas dziesięcioletnich
rządów monarchy problemy doprowadziły „[…] do głębokiego kryzysu
politycznego, którego apogeum stało się rozdarcie społeczeństwa Rze-
czypospolitej w okresie trzeciego
interregnum”
16
.
Trzecie bezkrólewie, mające miejsce po śmierci Batorego, było
jednym z najburzliwszych okresów w dziejach I Rzeczypospolitej.
Rywalizacja fakcji Jana Zamoyskiego oraz Zborowskich zdominowała
ówczesny dyskurs polityczny. Obydwie strony, przybywając w sierpniu
1587 r. na pole elekcyjne pod Warszawę w asyście licznych pocztów
zbrojnych (a nawet artylerii), były gotowe do konfrontacji wojsko-
wej. Prymas Stanisław Karnkowski oraz wojewoda sandomierski
10
J. Dzięgielewski,
Sejmy elekcyjne…,
s. 174; A. Pieńkowska, op. cit., s. 400.
E. Dubas-Urwanowicz,
O nowy kształt Rzeczypospolitej. Kryzys polityczny w państwie
w latach 1576–1586,
Warszawa 2013, s. 9, 35–36, 39, 41, 52–53, 75–77.
12
Ibidem, s. 121, 123, 125, 128.
13
Nazwa „fakcja” (fakcyja) występuje w XVI-wiecznych źródłach. Z tego powodu uważam
ją za odpowiedniejszą niż stronnictwo lub frakcja.
14
L. Kieniewicz,
Senat za Stefana Batorego,
Warszawa 2000, s. 7–8.
15
J. Dzięgielewski,
Decydenci i ich odpowiedzialność za Rzeczypospolitą w końcu XVI
i w XVII wieku,
[w:] idem,
O ustroju, decydentach i dysydentach. Studia i szkice z dziejów
Pierwszej Rzeczypospolitej,
Kraków 2011, s. 66.
16
E. Dubas-Urwanowicz,
Metody i formy walki politycznej podczas obrad sejmików koron-
nych w dobie panowania Stefana Batorego,
[w:]
Kultura parlamentarna epoki staropolskiej,
red. A. Stroynowski, Warszawa 2013, s. 118.
11
168
Król i kanclerz. Relacje między…
Stanisław Szafraniec próbowali za pomocą mediacji doprowadzić
zwaśnione stronnictwa do ugody
17
.
Początkowo obradujący prowadzili rozmowy w kole general-
nym.
Interrex
miał nadzieję, iż uda mu się pozyskać Zborowskich
do naprawy egzorbitancji i zgodnego przeprowadzenia elekcji. Ich
prohabsburska postawa wpłynęła jednak na decyzję Karnkowskiego
o przeniesieniu uczestników obrad koła generalnego do koła „czar-
nego”, zdominowanego przez zamoyszczyków. Obecni w nim sena-
torowie przystąpili do wotów. Zamoyski w swojej mowie nie odwo-
łał się do Zygmunta Wazy, wspominając jedynie o enigmatycznym
„Piaście”
18
. Na podstawie ustaleń Anny Pieńkowskiej można wysunąć
tezę, iż Zamoyski miał nadzieję na przeforsowanie kandydatury jed-
nego z bratanków zmarłego króla lub własnej, jednak wobec niesprzy-
jających okoliczności porzucił tę myśl. Nie chcąc dopuścić do sukcesu
Zborowskich i ich kandydata, uznał podjętą 19 VIII decyzję o ogłosze-
niu Zygmunta Wazy królem obranym
19
. Dynasta szwedzki cieszył się
poparciem szlacheckich elektorów. Za jego kandydaturą przemawiały
liczne argumenty, w tym fakt, że mówił i pisał po polsku, był kato-
likiem oraz płynęła w nim krew Jagiellonów. Panowanie królewicza
szwedzkiego miało przynieść sojusz ze Szwecją przeciwko Moskwie,
stanowiący kontynuację polityki Zygmunta II Augusta w obrębie
akwenu Morza Bałtyckiego.
Równocześnie w kole generalnym Zborowscy forsowali kandy-
daturę Maksymiliana Habsburga. 21 VIII Jakub Woroniecki, biskup
kijowski, nominował arcyksięcia na króla. W ten sposób doszło
do rozdwojenia sejmu elekcyjnego. Senatorowie oraz szlachta po-
pierający Zygmunta sporządzili reces elekcyjny, w którym potępili
Zborowskich. Zwołali sejmiki poelekcyjne na 19 IX, zjazd szlachty
koronnej oraz litewskiej do Wiślicy na 5 X oraz wyznaczyli koronację
17
18
J. Dzięgielewski,
Sejmy elekcyjne…,
s. 101.
Królewicz szwedzki jeszcze przed elekcją wystosował do Zamoyskiego list, w którym prosił
kanclerza o życzliwość względem swojej kandydatury. Nie osiągnął jednak zamierzonego celu.
Zob. Zygmunt Waza do J. Zamoyskiego, Linköping 24 VII 1587, AJZ, t. 4, s. 124.
19
W. Leitsch,
Sigismund III von Polen und Jan Zamoyski,
Wien 2006, s. 259; A. Pieńkowska,
op. cit., s. 373–374.
169
Maciej A. Pieńkowski
Wazy w Krakowie na 18 X
20
. Na mocy recesu Zamoyski otrzymał
zgodę na zabranie pieniędzy ze skarbu kwarcianego w Rawie oraz
ściągnięcie chorągwi wojska koronnego z Podola. Maksymilianiści
nie pozostawali dłużni. Również wystosowali do szlachty oficjal-
ne pismo, zwracając w nim uwagę na ważność elekcji arcyksięcia.
Rywalizacja obydwu obozów politycznych wzbudziła wśród części
szlachty niezadowolenie. Jeszcze w czasie trwania elekcji szlachta ru-
ska, podolska oraz brzesko-kujawska złożyła protestację przeciwko
praktykom fakcyjnym oraz dążeniu do rozerwania sejmu. Podobnie
postąpili Litwini, którzy obradowali oddzielnie na praskim brzegu
Wisły. Większość z nich potępiła decyzje o nominowaniu obu kró-
lów, nie wiążąc się z żadnym z rywalizujących obozów koronnych
21
.
Ta część szlachty, która potępiła wydarzenia na polu elekcyjnym, zy-
skała miano neutralistów.
Rozdwojenie elekcji i zerwanie sejmu stało się dla Zamoyskiego okazją
do rozprawienia się ze Zborowskimi
22
. Umożliwiło mu również „storpe-
dowanie” dyskusji na temat nowelizacji artykułów henrykowskich, która
zakładała wzmocnienie instytucji ustrojowych, osłabiając tym samym
dysponentów fakcji politycznych, zatem również Zamoyskiego
23
.
Hetman miał w swoim ręku potężny atut. Było nim wojsko, cho-
rągwie kwarciane i nadworne zmarłego monarchy. Możliwość legal-
nego użycia wojska koronnego przeciwko maksymilianistom miały
zapewnić kanclerzowi sejmiki. W związku z tym Zamoyski, wypeł-
niając swoje hetmańskie powinności, najpierw ruszył w początkach
września do Krakowa, aby przygotować miasto do obrony. Stamtąd
skierował do Zygmunta Wazy list, w którym informował go o zabez-
pieczeniu stolicy i przekonywał o poparciu, jakie posiada u większości
szlachty i senatorów
24
. Następnie przedsięwziął energiczne działania
w celu przygotowania partykularnych sejmików.
20
Volumina Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. Pijarów w Warszawie, od roku
1732 do roku 1782, wydanego
(dalej: VL), oprac. J. Ohryzko, t. 2, Petersburg 1859, s. 239–243.
21
Zagadnienia te omówiła A. Pieńkowska, op. cit., s. 384–388.
22
Ibidem.
23
J. Dzięgielewski,
Jana Zamoyskiego gra o tron…,
s. 83.
24
J. Zamoyski do Zygmunta Wazy, Kraków 10 IX 1587, Biblioteka XX. Czartoryskich w Kra-
kowie (dalej: BCzart.), nr 92, k. 439–441.
170

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin