15. Reguly w rzymskiej poetyce normatywnej: Horacy.
W epoce augustowskiej szczegolne miejsce zajmuje Horacy (poglady wypowiedziane w Satyrach i Listach). Czasy augustowskie rozwinely w pierwszym rzedzie krytyke i teorie poezji.
Obszerny, liczacy 476 wierszy traktat na temat poezji, tzw. List do Pizonow stanowi najwazniejsze osiagniecia Horacego w dziedzinie teorii i krytyki literackiej. Drugi, nieoryginalny tytul tego utworu – Ars poetica – pojawia sie po raz pierwszy dopiero u Kwintyliana (ujawnia w ten sposob instruktywnosc metapoetyckich refleksji Horacego).
Horacy, przystepujac do pisania tego traktatu o poezji, posiadal dokladny, przemyslany i jednolity plan calosci: dawniejsze hipotezy przyjmujace, iz utwor ten jest ciagiem refleksji krytycznych i teoretycznych pochadzacych z roznych zrodel greckich, nie maja, jak sie wydaje, glebszego uzasadnienia. Z drugiej jednak strony, stosunkowo dawno, wykazano, iz kompozycja tego eseju Horacego opierala sie w istocie na schemacie hellenistycznych traktatow na temat poezji i wymowy, ktory w czasach augustowskich stanowil juz utrwalona konwencje. Otoz w Liscie do Pizonow wyroznic mozna trzy charakterystyczne dla traktatow hellenistycznych czastki kompozycyjne ulozone wg nastepujacego porzadku:
POESIS (temat) – POEMA (forma) – POETA
Istote Listu do Pizonow okresla w zasadniczy sposob jego funkcja normatywna – i to zarowno wobec poezji, jak i poetow. Przewaga owego dynamizmu normatywnego w traktacie Horacego tak bardzo narzuca sie odbiorcy, iz wielokrotnie poddawano List do Pizonow probom interpretacyjnym z pominieciem faktu, iz normatywnosc nie wyklucza istnienia w tym utworze rozbudowanego zaplecza teoretycznego. Z drugiej strony wielu badaczy Listu ignorowalo zawartosc ladunku teoretycznego w eseju, uwazajac go w pierwszym rzedzie za dzielo poetyckie. W ostatnich latach kompromisowy poglad: uwaza sie, ze List do Pizonow opiera sie na konkretnej teorii dziela literackiego, ktora mozna latwo zrekonstruowac, usuwajac warstwe postulatow i wskazan.
List do Pizonow, choc poswiecony, sprawom teorii poezji, rozwaza je wg artystycznie wypracowanego porzadku.
List do Pizonow nie jest przekladem z jezyka poetyki na jezyk poezji. To poetycka parafraza teoretycznoliterackich ustalen i regul, parafraza naukowego dyskursu przy jednoczesnym wzbogaceniu i przemienieniu jego scjentycznej natury w duchu „poetyckosci”.
Przypuszcza sie, ze Horacy pozostawal pod silnym wplywemaleksandryjskiej, hellinistycznej nauki o poezji.
Poemat ten adresowany do tworcow i do tych, co tworzyc zamierzaja – poucza i naucza jednoczesnie. Naucza norm i regul gwarantujacych powodzenie w praktyce tworczej. Horacy opowiada sie za swoboda w artystycznym dzialaniu (malarze i poeci moga „tworzyc co im sie podoba”). Wysilek tworczy uwienczony bedzie pozytywnym rezultatem, jesli poeta zachowa posluszenstwo wobec okreslonych zasad: „Do bledow prowadzi ucieczka przed wadami, jezeli nia nie kieruje sztuka”.
Ars utozsamia sie z nauka i umiejetnoscia (studium), ktora w scislym zespoleniu z naturalnymi uzdolnieniami warunkuje poetycka kreacje.
Wskazowki, ktore maja kierowac postepowaniem tworcy, przybieraja u Horacego ksztalt dwojaki: sa to ogolne sentencje i maksymy przekazujace bardziej w formie stwierdzenia niz zlecenia pewna wiedze, wyraznie jednak podporzadkowana ukrytemu i jawnemu normatywizmowi. Prawdy opowiadane w Liscie do Pizonow sa bowiem w wiekszosci punktami wyjscia dla zdecydowanych dyrektyw i regul tworczych. Oba pierwiastki, naukowy i normatywny, dopelnione zostaja przy tym trzecim, wartosciujaco-oceniajacym.
Horacy domaga sie, by podjeciu tematu towarzyszyla swiadomosc mozliwosci umyslowych tworzacego.
Formuluje dyrektywy dotyczace postaci w utworze tragediowym (wiernosc tradycji, ale i prawo „zmyslania”). Akcentuje postulat jednorosnosci i jednolitosci, odnoszac te zasade nie tylko do swiata przedstawionego przez poete, lecz takze do calosci tworzonego przezen dziela.
Rozpatruje zalety i wady w uksztaltowaniu prezentowanej rzeczywistosci i w uksztaltowaniu jezykowej warstwy utworu. Z aprobata wspomina o „jasnym ukladzie”, domaga sie, by to, co jest komponowane, mialo charakter calosciowy, koherentny, naznaczony artystyczna logika i porzadkiem.
Osobno sie zajmuje Koracy mowa poetycka, w niej takze widzac teren stosowania regul i zarazem obszar poddany swobodnym, choc ograniczonym, zabiegom konstrukcyjnym.
Od sposobu laczenia slow i manipulowania nimi zalezy, jak sadzi Horacy, znakomitosc wypowiedzi poetyckiej, podobno jak znakomitosc dziela zawisla jest od sposobu ulozenia znanych motywow tematycznych.
Dobitnie okresla spoleczne zadania poezji, zobowiazania poetow wzgledem odbiorcow: „Poeci chca albo przynosic pozytek, albo bawic, albo jednoczesnie mowic i to, co przyjemne, i to co przydatne zyciu”. „Wszystkie glosy uzyskuje ten, kto polaczy pozytek z przyjemnoscia, bawiac czytelnika a zarazem go uczac”.
Horacy wymienia – poezje epicka, elegijna, lityczna, jambiczna, a takze tworczosc komediowa, tragediowa i dramat satyrowy. Tym, co konstytuje gatunek poetycki jest dla Horacego temat (podmiot tworzenia) i wiersz (czyli mowa poddana zasadzie miarowosci, bedaca srodkiem tworzenia). -----------
Reguły w rzymskiej poetyce normatywnej: Horacy.
I. Początki rzymskiej wiedzy o poezji:
Uważa się, że koniec hellenizmu przypada na II poł. I w. p.n.e.(ostateczna utrata politycznej niezależności). Wielu badaczy sądzi jednak, że koniec „historycznego” hellenizmu nie był końcem hellenizmu „kulturowego” i „estetycznego”.
Pochłonięci wówczas podbojami wewnętrznymi i zewnętrznymi Rzymianie niewiele uwagi przywiązywali do działalności kulturotwórczej i literackiej. Powoli jednak, z udziałem szkoły etruskiej a przede wszystkim greckiej cywilizacji, zaczęły tworzyć się zręby rodzimej kultury rzymskiej (różne formy obrzędowe, ożywiało się życie literackie, rodziła się literatura ustna, pierwsze dokumenty piśmiennicze). Mowa łacińska bogaciła się, nabierała walorów literackich. Po okresie ustnej poezji i wczesnych zapisów prozaicznych nastąpił w III w. p.n.e. wyraźny postęp twórczości literackiej i to już twórczości pisanej. Wówczas też zacieśniły się stosunki z Grecją.
W II w. p.n.e. proces rozwoju literatury rzymskiej stał się jeszcze intensywniejszy. Stymulować rozwój powinna tradycja literacka, ale jej wówczas jeszcze nie było, dlatego sięgano po spuściznę helleńską i hellenistyczną. Podobnie w dziedzinie poezji. Grecka spuścizna teoretycznoliteracka i krytyczna dostarczała Rzymianom przez długi czas nie tylko podstawowych narzędzi przydatnych w badaniach nad wymową, językiem i poezją, lecz też zasadniczych pojęć z dziedziny gramatyki i retoryki oraz filozofii poezji, genealogii i stylistyki.
Intensyfikacja życia naukowego i literackiego sprawiła, że działa prozaiczne i utwory poetyckie nasycają się problematyką filologiczną, historyczno- i krytycznoliteracką, wchłaniają w siebie atmosferę dyskusji nad językiem, wymową i sztuką wierszopisania. Ponadto nasila się badawczo-naukowe zainteresowanie literaturą, znajdujące początkowo wyraz jedynie w metaliterackich i metapoetyckich wypowiedziach twórców. Rozwija się egzegeza literacka i krytyka literacka, również studia filologiczne (m.in. Varro, Warron).
W „retorycznym”, cycerońskim stuleciu wiedza o poezji poczyniła niewielkie postępy, choć twórczość poetycka rozkwitała bujnie. Poetyka pozostawała w silnym uzależnieniu od myśli greckiej (działalność Filodemosa z Gadary – dopuszczał w poematach przedstawienie fikcji, nie wymagał od nich wiernego reprezentowania rzeczywistości, nie kładł nacisku na dydaktyczne powinności poezji; domaga się natomiast by utwór poetycki stanowił integralną całość formalno-treściową), większą samodzielność wykazywały badania historyczno- i krytycznoliterackie, choć rozwój ich był dość wątły.
II. List do Pizonów Horacego
Periodyzacja dziejów rzymskiej literatury wyróżnia po okresie tzw. cycerońskim (ok. 90-ok. 40 p.n.e.) czasy augustowskie (14 r. n.e.). Czasy te odznaczają się wspaniałym rozkwitem życia intelektualnego i twórczości artystycznej. W rozwoju literatury łacińskiej ogromną rolę odegrał Quintus Horatius Flaccus.
Horacy rozpoczął swą twórczość poetycką w 40-30 r. p.n.e. wtedy gdy rodziły się i pojawiały pierwsze wybitne dzieła inicjujące augustowski okres w dziejach literatury. Napisał wówczas księgę utworów, którą sam nazwał jambami (badacze później nazwali je epodami). Wtedy też powstały Satyry, nawiązujące do tradycji rzymskiej twórczości satyrycznej i zarazem emanujące niejako z siebie nową tradycję tego gatunku poetyckiego. W latach późniejszych (30-13 r. p.n.e.) uprawiał Horacy przede wszystkim lirykę i poezję heksametryczną; opublikował cztery księgi Pieśni (później zwane Odami) oraz dwie księgi Listów. Stworzył również Pieśń Jubileuszową.
Horacy był niezwykle utalentowanym poetą, ale był jednocześnie poetą odznaczającym się wysokim stopniem świadomości twórczej oraz naukowymi (historycznymi, krytycznymi, teoretycznymi) zainteresowaniami dla dokonań literackich. W wiekach późniejszych, kiedy spuścizna Horacjańska otoczona została kultem i podniesiona do rangi wzoru, uczyniono jej twórcę autorytetem, nie tylko w sferze praktyki poetyckiej, lecz również w myśleniu o poezji.
Utwory Horacego pełne są opinii i sądów historycznoliterackich, przesycone pierwiastkiem krytycznoliterackim, przeniknięte problematyką autotematyczną i kwestiami teoretycznoliterackimi. Horacy-liryk poświęca wiele uwagi swej twórczości, tajnikom tworzenia, roli poety. W satyrach i listach wypowiada się na temat autorów greckich i rzymskich, osądza, porównuje, ocenia poetyckie rzemiosło dawnych i nowszych twórców, uczestniczy w sporze o kształt rzymskiej literatury, o wartości i role tradycji literackiej, o modele gatunków poetyckich.
W trzech utworach składających się na drugą księgę Listów zagadnienia krytyczne i teoretycznoliterackie zostały szczególnie skondensowane. Dwa z tych listów, choć tematycznie związane z wiedzą o literaturze, tkwią zarazem dość silnie w konwencjach gatunku poetyckiego, do którego należą. Natomiast trzeci adresowany do Pizonów to utwór wymykający się skutecznie genologicznym klasyfikacjom (po części list poetycki, rozprawa, utwór poetycki, quasi-wykład z poetyki). Przyjmuje się, że to Kwintylian jako pierwszy określił List do Pizonów mianem księgi o sztuce poetyckiej. Mimo takiej kwalifikacji niektórzy badacze wysnuwali obiekcje, co do jej naukowego charakteru, doszukując się znamion literackości, poetyckości. Jednak liczniejsi byli ówcześni badacze, którzy starali się udowodnić, że Ars poetica Horacego czerpie tematykę i kompozycję z tradycji teoretycznej, eksponowano jej aspekt normatywny, starano się ugruntować jej pozycję jako kodeksu reguł tworzenia. Czas powstania to albo 19/20 r. p.n.e. lub 14-13 r. p.n.e. Ponadto odkryto różne powiązania dziełka Horacego z tradycją teorii poezji i teorii wymowy. Dostrzeżono wpływy Poetyki i Retoryki Arystotelesa. Związki myśli Horacego także z sądami Neoptolemosa z Parion. Przypuszcza się wiec, że Horacy pozostawał też pod silny, wpływem aleksandryjskiej, hellenistycznej nauki o poezji.
List do Pizonów poucza i naucza jednocześnie (adresowany do twórców i do tych, co tworzyć zamierzają). Poucza o sprawach i problemach, na które twórca musi być zorientowany, naucza norm i reguł, które gwarantują powodzenie w praktyce twórczej. Horacy opowiada się wprawdzie za swobodą w artystycznym działaniu, ale owa swoboda u niego ma wyraźnie zakreślone granice (to swoboda dobrze uregulowanej rzeki). Pozytywny rezultat wysiłku twórczego gwarantuje zachowanie określonych zasad. Dla Horacego ars(sztuka) to prawdopodobnie dyrektywy, wyznaczające postępowanie poety. Przywołuje on także nieco odmienne pojęcie sztuki. Ars utożsamiałby tym razem z nauką i umiejętnością, która w ścisłym zespoleniu z naturalnymi uzdolnieniami warunkuje kreację poetycką.
Horacy domaga się by podjęciu tematu towarzyszyła świadomość możliwości umysłowych tworzącego. Formułuje dyrektywy dotyczące postaci w utworze tragediowym (wierność tradycji, ale i prawo „zmyślania”, pod warunkiem wewnętrznej zgodności charakteru bohatera i konsekwencji w przedstawieniu jego cech i działań). Postuluje silnie jednorodność i jednolitość. Odnosi tę zasadę nie tylko do świata przedstawionego przez poetę, lecz także do całości tworzonego przezeń dzieła. Nie pomija także spraw formalnych. Z aprobatą wspomina o „jasnym układzie”, domaga się, by to co jest komponowane, miało charakter całościowy, koherentny, naznaczony artystyczną logiką i porządkiem.
Osobno zajmuje się Horacy mową poetycką, w niej także widząc teren stosowania reguł i zarazem obszar poddany swobodnym, choć ograniczonym, zabiegom konstrukcyjnym. Ponadto Horacy uważa, że od sposobu łączenia słów i manipulowania nimi, zależy znakomitość wypowiedzi poetyckiej. Estetyczna wartość poematu, jego piękno i to, co czyni go pociągającym, co sprawia, iż zniewala on ludzkie dusze i budzi wzruszenia, nie uchodzi uwagi Horacego, ale nie wnika on głębiej w istotę tych właściwości. Nie analizuje też dydaktycznych i przyjemnościowych funkcji dzieła. Zamiast tego dobitnie określa społeczne zadania poezji, zobowiązania poetów względem odbiorców: „Poeci chcą albo przynosić pożytek, albo bawić, albo jednocześnie mówić i to, co przyjemne, i to co przydatne życiu”. Postuluje więc łączenia pożytku i przyjemności, pragnie bawiąc czytelnika zarazem go uczyć.
Nieco obszerniej zostały w Liście do Pizonów potraktowane sprawy genologiczne. Horacy wymienia (posługując się poetycką parafrazą) poezję epicką, elegijną, liryczną, jambiczną, a także twórczość komediową, tragediową i dramat satyrowy. Tym, co konstytuuje wedle Horacego gatunek poetycki jest przede wszystkim temat (przedmiot tworzenia) i wiersz (mowa poddana zasadzie miarowości, będąca środkiem tworzenia). Typologia gatunków wspiera się o te dwa kryteria - złączenie określonego przedmiotu z określonymi środkami, służących jego „opisaniu”, stanowi o naturze gatunku poetyckiego.
Problematykę genologiczną uzupełnił Horacy wzmiankami na temat genezy, przeszłości poetyckich gatunków, ich przemian i romanizacji greckich wzorów. Podjął też zagadnienia, które można by nazwać kwestią „rozszczepiania się” funkcji utworu poetyckiego odpowiednio do jego gatunkowej przynależności.
List do Pizonów osadzony był nie tylko w teoretycznoliterackim, ale także w historyczno-kulturowym kontekście. Nasyciły go realia okresu, w którym powstał, uwarunkowała go konkretna sytuacja literacka. W średniowieczu nawiązywano głównie do ogólnych i retorycznych, w swym duchu, wskazówek, nie dbając o dystans badaczy wobec poglądów zrodzonych w przeszłości. W renesansie doceniono historyczny punkt widzenia, ale dominował nad nim kult autorytetu. Dlatego tezy Horacego poddane zostały absolutyzacji i dogmatyzacji. Horacjańska Sztuka poetycka funkcjonowało przez stulecia jako źródło ogólnikowych prawd poddawanych do wierzenia, nie zaś prowokujących do naukowego dialogu; oferowała prócz tego nieco wskazówek dla piszących wiersze, wskazówek, które dzięki artystycznemu autorytetowi ich autora oraz poetyckości wyrazu, posiadały swoistą siłę oddziaływania.
Silveria