Zapomniana panna Lanckorońska. Przyczynek do genealogii kilku rodów kresowych_2017 [zbigniew Anusik].pdf

(561 KB) Pobierz

PRZEGLĄD NAUK HISTORYCZNYCH 2017, R. XVI, NR 1

http://dx.doi.org/10.18778/1644-857X.16.01.09

bigniew

nusik

niwersytet

ódzki

Zapomniana panna Lanckorońska

Przyczynek do genealogii kilku rodów kresowych

ozważania poświęcone zapomnianej przez genealogów Annie

z Brzezia Lanckorońskiej rozpocząć wypada od przedsta-

wienia zarysu dziejów osiadłej na Podolu, możnej rodziny

Świerszczów (Świrczów, Świerczów) herbu Jastrzębiec. Ostatnie-

go męskiego potomka tego rodu poślubiła bowiem w połowie XVI

stulecia tytułowa bohaterka niniejszego opracowania. Genealogię

domu Świerszczów opracował swego czasu znany badacz historii

Podola, Wołynia i Ukrainy, znawca dziejów szlacheckich rodów kre-

sowych – Kazimierz Ferdynand Pułaski (1846–1926)

. Jego ustale-

nia w tym zakresie były jednak najczęściej pomijane przez innych

historyków i genealogów, co w konsekwencji sprawiło, że w litera-

turze przedmiotu nadal funkcjonuje szereg bałamutnych informacji

o panach na Olchowcu i Nowodworze. Przypomnijmy zatem – w ślad

za K. Pułaskim – że protoplastą interesującej nas rodziny był nie-

jaki Bedrzych (Bedrzich, Fryderyk, Bedrzyszek), być może przybysz

z Czech lub Moraw, który w 1392 r. otrzymał od księcia Fedora

Koriatowicza, ówczesnego pana Podola, nadanie (z prawem przeka-

zania tych dóbr swoim spadkobiercom) czterech wiosek nad rzeką

Błyszczanówką

alias

Tarnawką. Ten sam Bedrzych służył później

Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Nowożyt-

nej, e-mail: zanusik@uni.lodz.pl.

Por. S. K o n a r s k i,

Pułaski Kazimierz Ferdynand,

[w:]

Polski słownik bio-

graficzny

[dalej:

PSB],

t. XXIX, Wrocław 1986, s. 395–396. W kwestii genealogii

Świerszczów (Świrczów, Świerczów) por. K. P u ł a s k i,

Stare osady w ziemi kamie-

nieckiej i dziedziczące w nich rodziny podolskiej szlachty historycznej,

[w:] i d e m,

Szkice i poszukiwania historyczne,

t. III, Kraków 1906, s. 41–81.

302

bigniew

nusik

wielkiemu księciu Witoldowi, od którego w latach 1414–1420 otrzy-

mał zapisy sum zabezpieczonych na kolonizowanych dopiero zie-

miach położonych nad rzeką Płoską

. Bez wątpienia synem owego

Bedrzycha był Mikołaj Bedrzychowicz, który w 1424 r. otrzymał

od wielkiego księcia Witolda zezwolenie na zamianę swoich trzech

wsi dziedzicznych na Podolu, na leżącą również w tej dzielnicy,

ale w północnej jej części, na pograniczu z Wołyniem, wieś Czarny

Ostrów z przyległościami. W ten sposób w ręce Świerszczów dosta-

ła się rozległa włość czarnoostrowska, którą władali (z niewielkimi

przerwami) aż do wygaśnięcia rodu

Synem wspomnianego Mikołaja Bedrzychowicza, a wnukiem

Bedrzycha, był Mikołaj Świerszcz z Nowodworu

. Po raz pierw-

szy odnotowano go w źródłach w 1447 r., gdy z rąk Kazimierza

Jagiellończyka otrzymał przywilej na użytkowanie wsi królewskiej

Jaromirka w powiecie kamienieckim. W 1456 r. starosta podolski

Bartłomiej Buczacki nadał mu z kolei wsie Kuźmin i Nowosiółki

W tym samym roku Mikołaj Świerszcz otrzymał od króla (z Olechną

z Jarmoliniec i wojewodą ruskim Andrzejem Odrowążem ze Sprowy)

Por. K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 45–46, 48–50; S.M. K u c z y ń s k i,

Fedor Koria-

towicz,

[w:]

PSB,

t. VI, Kraków 1948, s. 383. Dodajmy w tym miejscu, że spośród

wiosek wymienionych w akcie wystawionym w 1392 r. przez Fedora, „z łaski Bożej

kniazia i hospodara ziemi podolskiej”, z całą pewnością możemy zidentyfikować

jedynie istniejące do dziś Supruńkowce, położone w odległości ok. 20 km na pół-

nocny wschód od Kamieńca Podolskiego.

Por. K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 50–51, 147–148. Przywilej wielkiego księcia

Witolda (datowany w Skale 2 IX 1424 r.) zezwalający Mikołajowi Bedrzychowiczowi

na przeprowadzenie wymiany dóbr, dzięki której Świerszczowie weszli w posiada-

nie Czarnego Ostrowa, został potwierdzony na prośbę jego prawnuczki – Konstan-

cji Świerszczówny z Nowodworu przez Zygmunta Augusta aktem wystawionym

w Krakowie 17 II 1553 r. Por. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [dalej:

AGAD], Metryka Koronna [dalej: MK] 82, f. 496v–497v. Por. też

Matricularum Regni

Poloniae summaria, excussis codicibus, qui in Chartophylacio Maximo Varsoviensi

asservantur

[dalej:

MRPS],

t. V, cz. 2, wyd. J. Płocha, A. Rybarski, I. Sułkowska,

red. J. Sawicki, Warszawa 1961, nr 5994.

W znanych nam zapiskach źródłowych występował on jako Nicolaus Swircz

de Byedrzichowcze, Nicolaus Byedrzich, Nicolaus Byedrzych oraz Nicolaus de

Nowidwor. Por. AGAD, MK 11, f. 85, 381; MK 12, f. 71, 171, MK 14, f. 350. Głów-

ną posiadłością Mikołaja Świerszcza było późniejsze miasteczko Gródek, zwane

ówcześnie Bedrzchowcami lub Bedrzychowem. W pobliżu Gródka Świerszczowie

zbudowali nowy zamek, czyli Nowodwór, skąd pisał się zarówno Mikołaj, jak i jego

synowie. Por. K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 43–44, 52. W pochodzącym z 1453 r. spisie

miast ziemi podolskiej Gródek występuje pod nazwą Byedrzichowcze. Por. AGAD,

MK 11, f. 10;

MRPS,

t. I, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905, nr 192.

K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 52.

Zapomniana panna Lanckorońska…

303

zapis 100 grzywien na jednej z wiosek domeny monarszej nad rze-

ką Uszycą

. W styczniu 1458 r. Kazimierz Jagiellończyk dokonał

na jego rzecz kolejnego zapisu w wysokości 100 grzywien zabez-

pieczonych na wsi Kujałów

. W 1469 r. Mikołaj Świerszcz z Nowo-

dworu został kasztelanem kamienieckim

. W kwietniu roku 1472

król zapisał mu 50 grzywien na Jaromirce

. W marcu 1474 r. kasz-

telan otrzymał natomiast konsens królewski na wykupienie wsi

Zielińce w powiecie kamienieckim z rąk Domarata z Szarawki

W 1479 r. Mikołaj z Nowodworu z żoną Elichną przekazał dona-

cję na rzecz klasztoru dominikanów w Kamieńcu Podolskim, co

zdaje się potwierdzać przypuszczenie K. Pułaskiego, że Świersz-

czowie od chwili pojawienia się na Podolu byli katolikami

. Po raz

ostatni wspomniano Mikołaja z Nowodworu w styczniu 1490 r.,

gdy król zapisał mu kolejnych 60 grzywien na dobrach Jaromirka

i Kujałów

. Kasztelan kamieniecki doczekał się bardzo licznego

potomstwa – pięciu synów i czterech córek

. Nas interesują jed-

nak jedynie dwaj synowie Mikołaja Świerszcza z Nowodworu z jego

małżeństwa z Elichną, którzy przeżyli zmarłych bezpotomnie braci

i w 1496 r. dokonali działu majętności po ojcu. Byli to Andrzej,

podkomorzy kamieniecki, oraz Michał. Młodszy z nich – Michał,

zmarł wkrótce po przeprowadzeniu aktu podziałowego. Pozosta-

wił po sobie jedynie dwie córki – Beatę 1

v. Stanisławową Gór-

ską 2

v. Mikołajową Świkowską, cześnikową kamieniecką, oraz

nieznaną z imienia, pierwszą żonę Mikołaja Herburta z Fulsztyna,

Por. AGAD, MK 11, f. 85;

MRPS,

t. I, nr 291. W przywileju królewskim da-

towanym w Krakowie 23 IV 1456 r. mowa jest o wsi Vyczmicze nad rzeką Uszicze.

Por. AGAD, MK 11, f. 351;

MRPS,

t. I, nr 472. Cytowany tu dokument został

wystawiony w Sandomierzu 9 I 1458 r. Zapis dotyczy wsi Cuyalewo w powiecie

(okręgu) smotryckim (districtus Smotrzycensis).

Por. K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 53.

Por. AGAD, MK 12, f. 71;

MRPS,

t. I, nr 813; K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 52.

Por. AGAD, MK 12, f. 171;

MRPS,

t. I, nr 1151.

Por. K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 53, 152–153.

Por. AGAD, MK 14, f. 350;

MRPS,

t. I, nr 2094; K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 52

i 62 (tu wzmianka, że kasztelan kamieniecki żył jeszcze w 1492 r., gdy dokonać

miał zastawu części Bedrzychowiec).

Wszystkie dzieci Mikołaja Świerszcza z Nowodworu wymienione zostały

w pochodzącym z 1479 r. dokumencie potwierdzającym dokonanie przez niego

zapisu na rzecz klasztoru dominikanów w Kamieńcu Podolskim. Z układu jego

treści można wnioskować, że z pierwszą, nieznaną z imienia żoną kasztelan

kamieniecki miał syna Jakuba. Matką pozostałych dzieci, czyli synów – Andrzeja,

Michała, Floriana i Feliksa oraz córek – Małgorzaty, Jadwigi, Elżbiety i Beaty była

natomiast druga żona Świerszcza – Elichna. Por. K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 152.

304

bigniew

nusik

wojskiego kamienieckiego i starosty barskiego. Obie córki Michała

Świerszcza zmarły najpewniej bezpotomnie. Majątki odziedziczone

po ojcu przez Beatę Świkowską wróciły z czasem do córek jej stry-

ja Andrzeja. Większość dóbr drugiej córki Michała z Nowodworu

pozostała natomiast w rękach Herburtów, czyli rodziny jej męża

Drugi z kasztelaniców kamienieckich – Andrzej, podkomo-

rzy kamieniecki, był ostatnim męskim potomkiem Świerszczów

na Nowodworze. Ożeniony z Zofią de Werzykowce, podobnie jak

brat Michał pozostawił po sobie jedynie dwie córki. Zmarł najpew-

niej w 1511 r. Nie żył już na pewno w 1512 r., gdy jako opiekun

jego córek występował przedstawiciel drugiej linii rodziny – cho-

rąży kamieniecki Adam Świerszcz z Olchowca. Córkami podko-

morzego Andrzeja były Anna i Konstancja. Pierwsza z nich przed

1524 r. wyszła za mąż za Mikołaja Romanowskiego. Owdowiaw-

szy po pierwszym mężu, poślubiła Macieja z Hermanowa Włodka

Por. K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 55–56, 59–61. Warto w tym miejscu odnotować,

że scheda po kasztelanie kamienieckim obejmowała zamek i miasteczko Nowo-

dwór (Gródek) oraz ok. 30 wsi, z których część należała do dóbr domeny kró-

lewskiej. Na dział starszego z braci – Andrzeja przypadła połowa zamku i miasta

Gródka oraz kilkanaście wsi z Kujałowem, Bedrzychowcami, Czarnym Ostrowem

i Płoskirowem. Młodszy z braci – Michał objął drugą połowę zamku i miasta Nowo-

dworu oraz dział obejmujący pozostałe wsie ojcowskie z Jaromirką, Kupinem,

Kuźminem i Dobrohoszczą. Dobra po Michale zostały podzielone między jego dwie

córki. Z całą pewnością możemy stwierdzić, że Beata nie pozostawiła po sobie

potomstwa, a jej dobra z czasem przeszły w posiadanie córek Andrzeja Świerszcza.

Trudno natomiast odpowiedzieć na pytanie, dlaczego pozostałe majątki Michała

z Nowodworu zostały przejęte przez Herburtów. Kazimierz Pułaski wysunął przy-

puszczenie, że nieznana z imienia, druga córka Michała Świerszcza została żoną

Mikołaja Herburta, wojskiego kamienieckiego, który dzięki temu został właści-

cielem połowy Gródka i szeregu wsi należących do tej włości. Por. i d e m,

op. cit.,

s. 60–61. Sądzić wypada, że tak było w istocie. Wydaje się sprawą oczywistą, że

Mikołaj Herburt otrzymał od swojej żony zapis dożywocia na jej dobrach, które

przez następnych kilkadziesiąt lat trzymał w swoich rękach. Przed 16 III 1512 r.

ożenił się natomiast po raz drugi z Elżbietą z Chodorostawu Chodorowską herbu

Korczak (został odnotowany z żoną jako strona w procesie ziemian podolskich

z miastem Kamieńcem Podolskim). Por. AGAD, MK 25, f. 144–144v;

MRPS,

t. IV,

wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1917, nr 1491. Ze związku tego doczekał się

dwóch synów i córki. Jedyną możliwością zatrzymania przez Herburtów dóbr po

pierwszej żonie Mikołaja było ich wykupienie od jej spadkobierców. I rzeczywiście,

wojski kamieniecki sukcesywnie nabywał od Świerszczów kolejne wioski, które

trzymał dotąd tytułem dożywocia. Wydaje się, że do 1530 r. zdobył pełne pra-

wo własności na wszystkie dobra wniesione mu przez córkę Michała Świerszcza

z Nowodworu. W tym bowiem roku Zygmunt I Stary odnowił przywilej na pobie-

ranie cła w dobrach Gródek i Bedrzychów należących do Mikołaja Herburta, woj-

skiego kamienieckiego. Por. AGAD, MK 45, f. 159–159v.

Zapomniana panna Lanckorońska…

305

herbu Sulima, z czasem chorążego i starostę kamienieckiego. Dru-

ga z córek Andrzeja – Konstancja wyszła za mąż za syna swoje-

go opiekuna – Jana Świerszcza z linii na Olchowcu. Co ciekawe,

dopiero w 1545 r. córki zmarłego przed ponad 30 laty Andrzeja

dokonały podziału spadku po ojcu. Annie Włodkowej przypadła

wówczas w udziale rozległa włość czarnoostrowska (zamek, mia-

sto i kilkanaście wsi), a Konstancja Świerszczowa otrzymała część

włości gródeckiej i inne posiadłości należące niegdyś do podko-

morzego kamienieckiego. Anna ze Świerszczów Włodkowa zmar-

ła bezpotomnie kilka lat po dokonaniu aktu działowego. Wkrótce

potem jej siostra podjęła energiczne zabiegi o odzyskanie Czarnego

Ostrowa, na którym owdowiały Maciej Włodek miał zagwarantowa-

ne dożywocie. Starania te zakończyły się powodzeniem w 1554 r.,

gdy zawarto ugodę, na mocy której Włodek otrzymał na własność

trzy wsie z klucza czarnoostrowskiego, a reszta włości wróciła do

rąk Konstancji ze Świerszczów Świerszczowej

Protoplastą linii Świerszczów na Husiatynie i Olchowcu był drugi

syn Bedrzycha, Jurko (Jerzy) Świrczowicz, który w 1431 r. otrzy-

mał od Władysława Jagiełły nadanie wsi Bałwaniec nad rzeką o tej

samej nazwie

. Jednym z synów Jerzego Świrczowicza był Jan

Świerszcz z Wachnowiec i Husiatyna, zmarły po 1475 r. Z niezna-

nej nam żony pozostawił on córki Zofię i Helenę oraz syna Ada-

ma, w 1482 r. odnotowanego z godnością stolnika kamienieckiego,

a w latach 1512–1518 występującego z urzędem chorążego kamie-

nieckiego

. W 1512 r. Adam Świerszcz z Olchowca objął opiekę

nad córkami podkomorzego kamienieckiego Andrzeja Świerszcza

z Nowodworu. W 1518 r. otrzymał potwierdzenie prawa do użytko-

wania wsi królewskich Kutkowce i Bałwaniec oraz dodatkowy zapis

Por. K. P u ł a s k i,

op. cit.,

s. 61–66. Dodajmy w tym miejscu, że wdowa po

Andrzeju Świerszczu z Nowodworu wyszła za mąż za Jana Katholta (Katolta),

z którym miała córkę Beatę, żonę Andrzeja Bąka Lanckorońskiego. Warto też

wspomnieć, że Zofia Katholtowa odprzedała Bedrzychowce (przy czym chodzi tu

raczej o wieś w okolicach Gródka, a nie o sam Gródek) skupującemu konse-

kwentnie dawne posiadłości Świerszczów, właścicielowi części Gródka (Nowodwo-

ru), wojskiemu kamienieckiemu Mikołajowi Herburtowi. Por.

ibidem,

s. 62.

Por.

ibidem,

s. 51–52.

Por.

ibidem,

s. 67–68. Dodajmy również, że jedna z córek Jana Świerszcza

z Olchowca – Zofia była żoną Zygmunta Niezborskiego, a druga – Helena poślubiła

najpierw Mikołaja Kuropatwę, a po jego śmierci wyszła za Andrzeja Nieświckiego.

Por.

ibidem,

s. 67; AGAD, MK 25, f. 144–144v (tu, w dokumencie datowanym na

16 III 1512 r., chorąży kamieniecki Adam Świerszcz został wymieniony jako jeden

Zapomniana panna Lanckorońska. Przyczynek do genealogii kilku rodów kresowych_2017 [zbigniew Anusik].pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: