Dmowski Roman - Niemcy Rosja i kwestia polska.pdf - DMOWSKI ROMAN - hermes50

Roman Dmowski

Pisma tom II

Niemcy, Rosja i kwestia polska

Częstochowa, Antoni Gmachowski i S-ka, Spółka wydawnicza

1938

Od wydawców

Książka „Niemcy, Rosja i kwestia polska” ukazuje się obecnie — po 30 latach — w drugim

wydaniu polskim. Pierwsze wydanie jej w 1908 r. było czynem politycznym niemałej

doniosłości.

W dziele tym Dmowski analizuje położenie wewnętrzne i zewnętrzne Rosji i Niemiec —

dwóch głównych państw rozbiorczych, opisuje stan kwestii polskiej we wszystkich trzech

zaborach i stawia tezę, że wobec niepowodzenia usiłowań rusyfikacyjnych i

germanizacyjnych, którym naród polski zwycięsko się przeciwstawił, kwestia polska staje na

porządku dziennym jako otwarta kwestia międzynarodowa.

Książka ta, tłumaczona na języki rosyjski, francuski i fiński, jest od dawna wyczerpana i

będzie rewelacją dla wielu Polaków. Wydaliśmy ją bez zmian w tekście, w nieznacznie tylko

zmienionym układzie.

Przedmowa do pierwszego wydania

Przekształcenia wewnętrzne w społeczeństwie polskim i ewolucja polskiej myśli politycznej —

z jednej strony, z drugiej zaś — doniosłe wypadki w polityce międzynarodowej w ciągu

półwiekowego blisko okresu, dzielącego nas od ostatniego powstania, zmieniły zasadniczo

charakter i znaczenie kwestii polskiej. Wobec tego w literaturze politycznej dawała się czuć

potrzeba pracy, choć w ogólnych zarysach sumującej zaszłe zmiany.

To właśnie zadanie postawiłem sobie, pisząc obecną książkę, która zresztą nie ma wcale

pretensji do tego, by ją uważano za gruntowne studium nad kwestią polską. Rzuca ona jedynie

ogólne myśli, zakłada ramy, w których — zdaniem autora — kwestia polska powinna być

roztrząsana; a jeżeli wdaje się w szczegóły, które możnaby uważać za zbyteczne, jeżeli

zanadto może zaczepia o aktualne sprawy, to pochodzi to z położenia autora, będącego

uczestnikiem wypadków lat ostatnich, uczestnikiem odpowiedzialnym w znacznej mierze za

obecną politykę polską w jednej dzielnicy.

Zmiany w charakterze kwestii polskiej byłyby niezrozumiałe bez należytego wyjaśnienia zmian

w położeniu Niemiec i Rosji. Dlatego poświęciłem względnie wiele miejsca sprawom tych

dwóch państw, od których losy Polski przede wszystkim zależą.

Napisałem tę książkę nie tylko dla swoich, ale i dla obcych, sądzę bowiem, iż zależeć nam

musi nie tylko na tem, ażebyśmy my sami zrozumieli własną sprawę, ale także, ażeby nas

dobrze zrozumiano. Dlatego czytelnik polski znajdzie tu wiele faktów, znanych mu dobrze, i

wiele wyjaśnień, dla niego niepotrzebnych. Bez tych wszakże faktów i bez tych wyjaśnień

wiele rzeczy pozostałoby dla czytelnika obcego n ie zrozumiałymi.

Jeżeli zaś zatrzymałem się dłużej nad rozwojem znanych powszechnie wypadków polityki

międzynarodowej, to dlatego, żeby czytelnikowi polskiemu jak najlepiej uprzytomnić główny

moment kwestii, mianowicie przewrót w stosunkach międzynarodowych, decydujący przede

wszystkim o zmianie charakteru i roli kwestii polskiej.

W tej niewielkiej rozmiarami, a obejmującej szeroki zakres zdarzeń publikacji wiele

niewątpliwie poszczególnych zagadnień pozostało niewyjaśnionymi. Obiecuję sobie, że

wyjaśni je dyskusja, jaką — mam nadzieję — ukazanie się tej książki wywoła.

Warszawa, 19 kwietnia 1908 r.

Roman Dmowski

Część pierwsza

Obecny stan i ogólny charakter kwestii polskiej

Skutki upadku powstania 1863 - 4 r.

Po klęsce r. 1864, poniesionej przez naród polski w jego ostatniej walce zbrojnej o

niepodległość, kwestia polska uznana została za nieistniejącą. Sam pobity naród — zgnębiony

okrucieństwami towarzyszącymi stłumieniu powstania w Królestwie Polskiem, a zwłaszcza

na Litwie, rozczarowany co do własnego ludu, który wobec rozpaczliwej walki z wrogiem

zachował się naogół obojętnie, a miejscami nawet nieprzyjaźnie — utracił zupełnie wiarę w

siebie. Nie tylko uznał on swe siły fizyczne za niedostateczne do podjęcia kiedykolwiek na

nowo walki narodowej, ale zwątpił o swym politycznym rozumie, o swych zdolnościach do

samoistnej akcji politycznej, a tym bardziej i do odrębnego istnienia państwowego. W opinii

publicznej, która w kraju zapanowała, ostatnie powstanie uznane zostało na całej linii za akt

szaleństwa, za poryw niedojrzałej młodzieży, podniecanej przez oderwaną od kraju emigrację,

za wybryk nietrzeźwy, któremu starsze pokolenie skutkiem swego niedołęstwa i braku

odwagi oprzeć się nie umiało. Gdy nadto w siedem lat po powstaniu polskim Francja w

wojnie z Prusami została rozbita i poniżona, gdy w Europie pozostały jako główne, panujące

nad położeniem potęgi, zjednoczone pod zwierzchnictwem Prus Niemcy i wzmocniona

nowymi po reformach Aleksandra II siłami Rosja — dwaj wrogowie niezawisłości polskiej

—gdy najbardziej uparci optymiści musieli uznać, że zginęła reszta nadziei na jakąkolwiek

pomoc z zewnątrz — sprawa polska w oczach samych Polaków zostala ostatecznie

pogrzebaną.

W nowych stosunkach międzynarodowych żadne państwo nie miało interesu kwestii polskiej

podnosić, gdyby zaś nawet zjawiła się gdziekolwiek chęć poruszenia jej, pomimo tego, że

Polacy nie przedstawiali jako czynnik polityczny żadnej widocznej wartości, dwa

najpotężniejsze państwa umiałyby w tym względzie nakazać zupełne milczenie.

W każdym z trzech państw, mających ziemie polskie w swym posiadaniu, kwestia polska

pozostała tylko jako jego kwestia wewnętrzna, do niego wyłącznie należąca,

niedopuszczająca żadnego wtrącania się z zewnątrz. I w tej nawet postaci nigdzie nie zdawała

się ona przybierać zbyt ostrego, a tym bardziej niebezpiecznego dla państwa charakteru.

Każdy z rządów znalazł sposób załatwiania jej u siebie, i w ciągu lat czterdziestu, jakie

upłynęły od ostatniego powstania, nie zaszły żadne poważniejsze wypadki, któreby

świadczyły o niepowodzeniu stosowanej względem Polaków polityki, o niemożności

rozstrzygnięcia kwestii polskiej na obranej drodze. Rozlegające się od czasu do czasu głosy

niezadowolenia Polaków, ich skargi na ucisk można było lekceważyć wobec ciągłego wzrostu

mocarstwowej roli i potęgi Niemiec i Rosji, któremu istotnie lub pozornie towarzyszył bujny

rozwój sił narodowych.

Rosja przy samym tłumieniu powstania lub w aktach, które bezpośrednio potem nastąpiły,

wprowadziła swój program w życie. Murawiew na Litwie gniótł dzikiemi środkami nie tylko

powstanie, ale polskość całą, wyrywał jej korzenie, niszcząc szlachtę, główną warstwę polską

w tym kraju, i Kościół katolicki — organizację religii polskiej. Palenie i równanie z ziemią

całych wsi polskich po zesłaniu wszystkich ich mieszkańców na Sybir, konfiskaty majątków

polskich, a następnie prawa wyjątkowe, nie dopuszczczające przechodzenia ziemi w ręce

„osób pochodzenia polskiego”, zamykanie kościołów i zakazy wszelkich zewnętrznych

przejawów kultu katolickiego w kraju, zakaz wydawania gazet polskich i polskich

przedstawień teatralnych, wreszcie rozmawiania w publicznych miejscach po polsku

(nawet zaprzęgania koni na sposób polski) — wszystko to było radykalnym tępieniem samej

polskości zarówno podczas powstania, jak przez dziesiątki lat bezwzględnego spokoju, które

po nim nastąpiły. Ten program, zastosowany również na Wołyniu, Podolu i Ukrainie, miał

na celu zastąpienie w najkrótszym czasie w tych krajach z ludnością litewską, biało lub

małoruską przewodniej warstwy polskiej przez takąż warstwę czysto rosyjską. Równolegle

zastosowany został program rusyfikacji mas ludowych, nie tak już trudny, a więc mniej

radykalny w środkach, ale za to wprowadzany w życie przy skutecznej pomocy cerkwi

prawosławnej. Trudniejsze było to zadanie w miejscowościach z ludnością wiejską polską

oraz na obszarze etnograficznie litewskim i zarazem katolickim, gdzie Kościół nie był

narzędziem rusyfikacji, ale tamą przeciw niej, a gdzie język ojczysty nie mógł być uważany

za narzecze urzędowe. Tam zastosowano takie nawet środki, jak zakaz używania książek

litewskich, drukowanych alfabetem łacińskim. Publikowane przez uczonych rządowych

dzieła i atlasy dowiodły, że ten olbrzymi obszar dziewięciu guberni, nazwany urzędowo

Krajem Północno- i Południowo-Zachodnim, jest krajem rdzennie rosyjskim, któremu Polacy

powierzchownie narzucili swą kulturę. Tę robotę polską kilku wieków niszczono szybko i

wypowiadano uzasadnioną, jak się zdawało, nadzieję, że po kilku dziesiątkach lat ślad z niej

nie zostanie.

W Królestwie Polskim, w którem tradycja historyczna i idea narodowa polska według

upowszechnionej opinii rosyjskiej była reprezentowana przez „panów i ksiendzow", t. j. przez

szlachtę i duchowieństwo, przeprowadzono reformą włościańską, założoną i wykonaną w ten

sposób, żeby osłabić jak najbardziej większą własnością stworzyć silną warstwą włościańską.

Wdzięczny za to dobrodziejstwo lud miał być utrzymany we wrogim stosunku do warstwy

historycznej i do jej ideałów przez ciągłe podburzanie przeciw szlachcie, prowadzone przez

urzędników na sposób czysto socjalistyczny i mające wdzięczny grunt w stworzonej na ten

cel instytucji serwitutów. Jednocześnie zniesiono do reszty odrębną organizacją zarządu

krajowego i władz Królestwa, urzędników i nauczycieli Polaków oraz język polski w

administracji, szkole i sądzie zaczęto zastępować Rosjanami i językiem rosyjskim, a gdy te

reformy szły pomyślnie, nie napotykając na opór zgnębionego narodu, rozwinięto w całej

pełni system rusyfikacyjny, stawiający sobie za cel przerobienie kraju nawet pod względem

kulturalnym na prowincję rosyjską. Wszelkiej organizacji pracy kulturalnej polskiej położono

tamę; język polski usunięto z urzędów do tego stopnia, że urzędnikom zabroniono rozmawiać

z publicznością po polsku, uczyniono język urzędowym nawet w gminie wiejskiej; w sądzie,

gdy kto go nie znał, używano tłumaczów, w szkole pozostawiono go jako przedmiot

nieobowiązkowy w liczbie dwóch godzin na tydzień, wykładany nadto od samego początku

szkoły średniej po rosyjsku, młodzież zaś za rozmowę polską między sobą w murach

szkolnych podlegała surowym karom. W następstwie usunięto język polski z dróg żelaznych,

nawet prywatnych, i zaczęto go usuwać z innych prywatnych instytucyj, jak towarzystw

kredytowych itp. Cudzoziemiec, przejeżdżający przez ten kraj, słysząc na kolejach tylko

język rosyjski, służbie bowiem zakazano zwracać się do publiczności po polsku, widząc

napisy urzędowe wyłącznie rosyjskie, wreszcie nie widząc nawet na stacjach ogłoszeń

prywatnych polskich, dozwolone bowiem były we wszystkich językach prócz polskiego —

mógł się nawet nie domyślać, że przejeżdża przez kraj polski. Wreszcie pomimo, że prawo

państwowe rosyjskie znało jedynie nazwę Królestwa Polskiego, z języka urzędowego zaczęto

ją usuwać, zastępując ją Krajem Nadwiślańskim i Nadwiślem ( Priwslinskij Kraj, Priwislinje ).

Tym sposobem program rządu rosyjskiego w Królestwie Polskiem, który z początku zdawał

się jedynie mieć na celu zniszczenie źródeł separatyzmu polskiego, w ciągu lat kilku po

powstaniu stal się wyraźnie programem zniszczenia kultury polskiej i wszechstronnej

rusyfikacji kraju, która nietylko została uznana za możliwą, ale której szybkie postępy źródła

urzędowe powszechnie stwierdzały. Zauważono nadto, że kraj ten nie jest czysto polskim,

wobec tego, że na północnym jego krańcu cztery i pół powiatu są etnograficznie litewskie, a

w dziesięciu południowo-wschodnich powiatach obok ludności polskiej i rzymsko-katolickiej

okres rusyfikacyjny zastał znaczną ilość unitów, katolików obrządku wschodniego 1 ,

mówiących przeważnie po rusku (narzeczem małoruskiem). W celu osłabienia polskości rząd

zaczął popierać gorliwie ruch narodowościowy litewski, który po r. 1870 się rodził, stają się

pod wpływem protekcji rządowej zaciekle antypolskim; Unję zaś zniósł, łamiąc opór unitów,

przywiązanych do wiary ojców, przy pomocy egzekucyj wojskowych, wprowadzających w

czyn pałki, pogromy masowe, niszczenie dobytku i t. p. Tym sposobem, przy pomocy

obfitego przelewu krwi, po zesłaniu mnóstwa opornych, ludność ta została uznana urzędowo

za prawosławną i rosyjską, jakkolwiek znaczna jej część pozostała faktycznie katolicką, nie

uczęszczała do cerkwi, chrzciła się, brała śluby i grzebała tajnie po katolicku, pomimo

surowych prześladowań trwając w oporze i umacniając się w swem przywiązaniu do

polskości. Ten jednorazowy akt „nawrócenia” nie był zakończeniem dzieła: konsystorze

prawosławne do ostatnich czasów nie przestawały pracować, badając akty stanu cywilnego za

parę ostatnich pokoleń, odszukując całe rodziny, których przodkowie w drugiem lub trzeciem

pokoleniu byli unitami lub przynajmniej byli przypadkowo chrzczeni w cerkwi unickiej (co

się dawniej u katolików rzymskich często zdarzało, jeżeli kościół parafjalny unicki leżał bliżej

od rzymskiego). Te rodziny, częstokroć rdzennie polskie i katolickie, przepisywano wbrew

ich woli na prawosławie, zabraniano im chrzcić dzieci i brać śluby w kościele katolickim oraz

grzebać zmarłych na katolickim cmentarzu, i żadne starania nie pomagały im do uratowania

się przed „nawróceniem”.

Na skutek tej działalności sprawozdania urzędowe wykazywały coraz większy przyrost

ludności prawosławnej i rosyjskiej, w kraju uznawanym dotychczas za rdzennie polski.

Jednocześnie postępowało przymusowe rozpowszechnienie języka rosyjskiego wśród samych

Polaków, co uważano za równoznaczne z rusyfikacją. Wszystko zdawało się przemawiać za

tem, że kwestja polska nawet w samem sercu polskości jest na drodze do rozwiązania przez

stopniowe zniszczenie pierwiastków polskiej kultury i asymilację ludności.

W Prusiech system planowej germanizacji ziem polskich stopniowo się rozwijał, z pewnemi

wahaniami, od czasu rozbiorów, posiłkując się potężnym środkiem, którym nie rozporządzała

nigdy Rosja, mianowicie niemiecką kolonizacją na ziemiach polskich. Dzięki tej kolonizacji,

postępującej od wieków wewnątrz nawet państwa polskiego, ziemie polskie zaboru pruskiego

w dobie rozbiorów Polski już posiadały znaczną część ludności niemieckiej, w której rządy

pruskie później znalazły oparcie. Prusy Królewskie, należąc jeszcze do Rzeczypospolitej,

miały blisko połowę ludności niemieckiej, ognisko zaś polskości pod panowaniem pruskiem,

W. Ks. Poznańskie, w chwili gdy je kongres wiedeński zwrócił Prusom, w r. 1815, liczyło

przeszło 20% Niemców. Ta kolonizacja postępowała szybko w ciągu XIX stulecia, tak że w r.

1867 liczono w Poznańskiem Niemców około 45% (protestantów było przeszło 33%) —

cyfra niezawodnie tak wysoka skutkiem niedostatecznego rozbudzenia świadomości

Cesarz Mikołaj I zniósł Unję i przyłączył unitów do cerkwi prawosławnej na Litwie i Wołyniu, w

Królestwie wszakże pozostała ona do r. 1875.

narodowej wśród ludności polskiej, której część uznawała się za Niemców. Mając tak

znaczną część ludności niemieckiej w kraju i widząc tak szybki jej wzrost, politycy pruscy

naturalnie całkiem uważali ostateczną germanizację tych ziem tylko za kwestję czasu, i tak

nawet patrzyła na tę sprawę znaczna część opinji polskiej. Tem bardziej powodzenie

programu germanizacji zdawało się zapewnionem, gdy po zwycięstwie nad Francją

wypowiedziano polskości systematyczną a nieubłaganą walkę. Rozpoczynając Kulturkampf ,

Bismarck kierował się w znacznej mierze potrzebą złamania polskości. Jeżeli zaś ta droga

zawiodła, jeżeli doprowadziła nawet do rozbudzenia poczucia narodowego polskiego w tym

odłamie ludności, gdzie go nie było, to późniejsze środki, jak wydalenie jednorazowe

około 40.000 Polaków, poddanych rosyjskich i austrjackich, oraz niedopuszczenie nadal do

osiedlania się obcych poddanych narodowości polskiej w ziemiach zaboru pruskiego, jak

wzmocnienie germanizacji przez szkołę drogą zupełnego usunięcia języka polskiego i

przenoszenia nauczycieli Polaków na zachód niemiecki, jak coraz szersze usilowania

germanizacji przez kościół, jak wreszcie ustanowienie słynnej komisji kolonizacyjnej,

rozporządzającej setkami miljonów marek — zapowiadały niemczyźnie niewątpliwe

zwycięstwo. Nikt też bodaj nie wątpił, że pomimo stwierdzanych niepowodzeń systemu

germanizacyjnego w tym lub innym punkcie, kwestja polska w państwie pruskiem zbliża się

do skutecznego na tej drodze rozwiązania.

Inny system względem Polaków była zmuszona zastosować Austrja. Po r. 1866 Monarchja

habsburska przestała być narodowem państwem niemieckiem, jej prawo państwowe uznało

narodowości nieniemieckie i odrębność wchodzących w jej skład krajów. Wśród nich Galicja

zajmowała odrębne miejsce, jako kraj, gdzie żywioł niemiecki ani liczebnie ani historycznie

do żadnej roli nie mógł żywić roszczeń. Galicja też, jako kraj historycznie i kulturalnie polski,

acz z masą ludności w połowie polską, w połowie ruską, obok samorządu z sejmem we

Lwowie otrzymała uznanie języka polskiego jako urzędowego w insytucjach rządowych, a

władza polityczna powierzona została Polakom, z namiestnikiem mianowanym z pośród

obywateli kraju na czele.

Jeżeli zrazu można było przypuszczać, że ta odrębna polityka polska Austrji poprowadzi ją do

podniesienia z czasem nazewnątrz kwestji polskiej, w której pogrzebaniu państwo

Habsburgów najmniej było zainteresowane, to następna ewolucja polityki tego państwa

wszelkim widokom w tym względzie położyła koniec i wszelkie co do tego obawy musiała

uspokoić. Państwo austro-węgierskie weszło w związek z Niemcami, w związek o wiele

ściślejszy, niż przymierze dwóch państw, przedstawicielstwo polskie nie próbowało wcale

stawiać państwu w tym względzie przeszkód, nie usiłowało wywierać na jego zewnętrzną

polityką żadnego wpływu, dyktowanego szerszemi widokami polskiemi, a Polacy,

dochodzący do kierowniczych w państwie stanowisk, byli zawsze tylko austrjackimi mężami

stanu. Uznanie praw narodowych polskich w Austrji pozostało jedynie sposobem

uregulowania kwestji polskiej jako wewnętrznej kwestji państwa Habsburgów, sposobem

dogadzającym zarówno państwu, jak Polakom, załagadzającym tę kwestję wewnątrz państwa

i nie przeszkadzającym regulowaniu jej w inny sposób przez sąsiadów. Austrja tedy na swój

sposób przyczyniła się do usunięcia kwestji polskiej z porządku dziennego spraw

międzynarodowych i do zaprowadzenia zupełnej na punkcie tej sprawy ciszy.

Tym sposobem naród, zajmujący pod względem swej liczebności szóste miejsce w Europie,

przestał nazewnątrz istnieć, a kwestja polska, budząca doniedawna tyle niepokoju w naszej

części świata, nietylko uznaną została za ostatecznie rozstrzygniętą jako kwestja

międzynarodowa, ale nawet zdawała się zbliżać ku rozstrzygnięciu jako wewnętrzna kwestja

w każdem z państw, do którego ziemie polskie należą.

Nie wydawała się ona taką jedynie samym Polakom.

Dmowski Roman - Niemcy Rosja i kwestia polska.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: