Ochrona środowiska 2012/2013 - wykaz zagadnień1. Miejsce człowieka w wielopoziomowej i hierarchicznej strukturze biosfery
NEOSFERA
Współczesna biologia pozwala dostrzec ścisły związek człowieka i biosfery. Człowiek pozostaje w relacji współzależności z biosferą, która objawia się tym, że przyroda kształtuje człowieka, on zaś może ją modelować według swoich idei i planów. Relację między człowiekiem a przyrodą należy ujmować dynamicznie i w różnych możliwych aspektach, ukazując w całokształcie środowiska zarówno funkcje konkretnych rzeczy, jak i całych ekosystemów. Jednocześnie we wszelkich próbach określenia miejsca człowieka w ekosystemach należy unikać rozwiązań skrajnych, które wyrażają się bądź w przekonaniu, że człowiek jest panem przyrody, bądź w opinii, iż jest tylko jedną z wielu jej części. Problem aktywności człowieka w środowisku naturalnym jest obecnie szczególnie ważny dla losów przyrody i ludzkości. Ewolucjonizm mocno osadza człowieka w przyrodzie, ale nie tłumaczy jego transcendencji. Zmienność naszego gatunku wciąż trwa. Przemawia za tym szybki wzrost rozwoju kulturowego zaś powolniejszy już biologicznego. Człowiek jest mocno związany z naturą, tkwi w nim poniekąd zwierzę, ale nie ma on natury drapieżnej. Człowiek jest łagodnym wszystkożercą, który nie ma naturalnej broni służącej do zabijania. Nadmierne podkreślenie związków człowieka z przyrodą i mocne osadzanie go w niej może prowadzić do redukcjonizmu biologicznego, według którego osoba ludzka w całej swej substancji należy do biosfery i posiada w niej ostateczne korzenie. Człowiek jest istotą poddaną dyktatowi środowiska zewnętrznego, która funkcjonuje na zasadzie bodziec-reakcja. W wielu źródłach są wzmianki o wyższości człowieka nad przyrodą. Od czasów nowożytnych następują jednak próby odantropomorfizowania świata. Począwszy od przewrotu kopernikańskiego pomniejszana jest wielokość człowieka. Nowoczesne badanie biologiczne potwierdzają wyjątkowość człowieka na tle innych istot żywych, biorąc pod uwagę jego struktury zachowania, rozwój rozumu, zdolność pojęciowego myślenia i mowy. Abstrakcyjne myślenie, pamięć, rozeznanie, uczenie się, zachowanie z ciekawości, naśladowanie, przekazywanie wiedzy z pokolenia na pokolenie jest podobne jak u innych istot żywych.
SCHEMAT WIELOPOZIOMOWEGO I HIERARHICZNEGO SYSTEMU BIOSFERY
PROCESY
STRUKTURA
(UKŁAD EKOLOGICZNY + CZŁOWIEK)
(KRAJOBRAZ + CZŁOWIEK)
BIOSFERA
KRAJOBRAZ
PLEOCEN
DEMOCEN
MONOCEN
UKŁAD EKOLOGICZNY
ORGANIZM
ORGAN
TKANKA
KOMÓRKA
2. Podstawowe relacje w systemie ,,człowiek-przyroda" w ujęciu historycznym
Pięciokrotnie w historii życia masowe wymieranie dramatycznie redukowało ilość gatunków. Pomimo tego różnorodność biologiczna wzrastała w miarę upływu czasu, osiągając w chwili obecnej maksimum. Pomysł, aby spowolnić (lub przeciwstawić się) degradację środowiska naturalnego człowieka jest źródłem zasadniczej sprzeczności leżącej u podstaw ochrony przyrody i gospodarowania środowiskiem, ponieważ jego realizacja ma miejsce na styku biologii i moralności. Biologia narzuca człowiekowi prokreację i ekspansję. Natomiast pragmatyzm podbudowywany odpowiednimi wskazaniami etycznymi skłania nas do samoograniczenia. Współczesne zarządzanie (gospodarowanie) środowiskiem realizujemy na trzech płaszczyznach:
- teoriopoznawczej (trudna)
- praktycznej (jasna, klarowna)
- interwencyjnej
3. Demograficzne podstawy prognoz rozwoju relacji ,,człowiek-przyroda" (inkluzjonizm, ekskluzjonizm)
Populacja ludzka wzrasta i będzie wzrastać w czasie (mimo chwilowych niży demograficznych, ponieważ po nich następuje jeszcze większy przyrost ludność niż przed niżem ).
Przykładowy wykres:
Okazuje się, że nie wszyscy widzą jednakowo miejsce człowieka w przyrodzie. W ujęciach skrajnych jedni widzą go jako wysoko wyniesionego ponad świat przyrody (ekskluzjoniści), drudzy zaś traktują go
jako jej integralną część (inkluzjoniści).
Zwolennicy tzw. Ekskluzjonizmu traktują przyrodę jako kompleks systemów fizycznych, prócz człowieka i jego cywilizacji, które tworzą jego podstawowe, dane mu środowisko.
Wyniesiony ,,ponad" świat człowiek jest od niego niezależnym w tym sensie, że spełnia w stosunku do niego rolę absolutnego władcy. Wiedzą oni wprawdzie, że człowiek jest częścią przyrody, ale traktują
go tak, jakby nią nie był. Skoncentrowanie uwagi na człowieku sprawia, że ekskluzjoniści popierają obecne trendy rozwojowe, wśród których najaktywniejsze i bardziej znaczące są takie, jak technologia i urbanizacja.
Wyjaśniając biblijne teksty 0 stworzeniu świata i człowieka, sięgając zwłaszcza do Księgi Rodzaju (1,28), gdzie mowa o „panowaniu" człowieka, wskazują na absolutną dominację człowieka. Człowiek stoi naprzeciw
przyrody; między człowiekiem a przyrodą istnieje zależność typu: podmiot — przedmiot, gdzie przedmiot (przyroda) zależy od tego, co człowiek o nim zadecyduje.
Inkluzjoniści rozpatrując całość życia biologicznego z punktu widzenia wzajemnej zależności, krytycznie oceniają antropocentryczny pogląd na środowisko. Człowiek, ich zdaniem, nie jest wyizolowaną istotą, niezależną od środowiska, lecz stanowi jego część. Poważnym problemem niepokojącym inkluzjonistów jest takie postępowanie człowieka, poprzez które demonstruje on swoją władzę nad przyrodą.
4. Perspektywa rozwoju cywilizacyjnego w relacji ,,człowiek-przyroda"
Wielowarstwowy scenariusz rozwoju cywilizacji:
- został opracowany przez zespół Studiów nad Przyszłością GAMMA w 1976 roku. Zawiera on szereg opcji wzrostu (scenariuszy rozwoju) opartych na pojęciu przetwarzania
- wspólną cechą układów ekologicznych i układu człowiek-ekosystem jest proces przetwarzania materii (produkcja).
- w ekosystemie istnieje równowaga pomiędzy głównymi elementami systemu produkcyjnego (poziomami troficznymi), natomiast brakuje jej w systemie
Brak zrównoważonej gospodarki materiałowej:
- dodatkowa materia i energia wprowadzona do systemu cywilizacyjnego (surowca)
- niesprawny system ponownego wprowadzania materiałów do obiegu
Scenariusze rozwoju cywilizacji:
1) pierwszy – status quo – produkować więcej i więcej zużywać (inaczej wyjściowy, ale bez przyszłości)
2) drugi – szkocki – produkować więcej, zużywać mniej (zadziałał, tylko nie w Grecji)
3) trzeci – grecki – stabilizacja stanu obfitości na wysokim poziomie tzw. zerowy wzrost sztucznych potrzeb – produkować tylko samo, zużywać mniej
4) czwarty – buddyjski – przewiduje „ujemny” wzrost sztucznych potrzeb – „bycie jest ważniejsze od nabycia”, symbolicznie nazywane „buddyjskim”, zawiera element alternatywny, potrzeby naturalne (ekonomiczne) zdominowane przez potrzeby duchowe.
Rozwój zrównoważony – taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.
5. Przegląd wybranych problemów globalnych w skali biosfery wywołanych obecnością człowieka
1. PRZEKSZTAŁCENIE GLEB
Do znacznego przekształcenia gleb przyczyniło się przede wszystkim użytkowanie rolnicze. Przez wieki prowadzone było osuszanie gruntów. Przesuszenie zwiększa możliwość długotrwałych pożarów torfów. Stopień przekształcania gleb w dużym stopniu zależał od stosowanych technik uprawy. Gleby uprawiane prostymi narzędziami cechują się nieznacznym zaburzeniem warstw profilu i to tylko w górnej jego części. W ostatnich latach zmniejszenie zużycia nawozów sztucznych, w połączeniu z bardziej racjonalnym ich stosowaniem przyczyniło się do zahamowania negatywnych skutków, a niekiedy nawet do zwiększenia urodzajności gleb. W ostatnich dziesięcioleciach nasilił się proces degradacji gleb pod wpływem przemysłu i transportu. Obserwuje się groźny proces kumulowania się zanieczyszczeń chemicznych w glebach. Przenikają one z powietrza, bądź też z zanieczyszczonej wody. Najgroźniejsze są metale ciężkie. Przy dużej koncentracji metali ciężkich ginie wiele zwierząt wchodzących w skład fauny glebowej oraz wyraźnie ograniczony jest rozwój roślinności.
2. ZANIECZYSZCENIE POWIETRZA
Od połowu XIX wieku, aż do ostatnich lat wraz z rozwojem przemysłu i transportu wzrastało antropogeniczne zanieczyszczenie powietrza. Wiatry przemieszczają pyły i gazy na znaczne odległości.
ZANIECZYSZCENIA GAZOWE:
· Związki siarki (dwutlenek siarki
· Związki azotu (tlenek azotu, dwutlenek azotu), · Tlenki węgla
· Węglowodory (Metan)
ZANIECZYSZCZENIA PYŁOWE:
· Pyły o działaniu toksycznym – pyły zawierające metale ciężkie (Hg, Zn)
· Pyły szkodliwe – pyły zawierające krzemionkę (kwarc, opal) – pyły drewna, bawełny, glinokrzemianowe
· Pyły neutralne – pyły żelaza, wapnia, gipsu, węgla
Emisja pyłów i gazów w Polsce jest bardzo duża. Gł. Przyczyną zanieczyszczania powietrza w Polsce wytwarzanie 80% energii w elektrowniach w opalanych węglem kamiennym i brunatnym. Zasiarczanie paliwa, przestarzałość i nieefektywność wielu elektrowni, a nierzadko brak urządzeń odsiarczających powoduje, że SO2, gł. składnik zanieczyszczeń powstających w procesie spalania paliw stałych dostaje się do powietrza. W Polsce gł. antropogenicznymi źródłami zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego są energetyka oraz przemysł wydobywczy i przetwórczy. Powszechnym źródłem zanieczyszczeń są środki transportu i komunikacji. Silniki spalinowe wydalają wiele substancji groźnych dla środowiska, m.in. tlenek węgla, węglowodory, tlenki azotu, sadzę, dwutlenek siarki i związki ołowiu.
ZANIECZYSZCZANIE WÓD Antropogeniczne zanieczyszczanie wód spowodowane głównie jest odprowadzaniem ścieków komunalnych i przemysłowych, spłukiwaniem z pół środków ochrony roślin, nawozów sztucznych, gnojowicy, przenikaniem zanieczyszczeń z wysypisk śmieci, oleje, benzyny, smary, detergenty, Źródła zanieczyszczeń: - detergenty – gospodarstwa domowe, pralnie, myjnie, budownictwo - środki ochrony roślin, nawozy – przemysł chemiczny, rolnictwo - fenole – przemysł chemiczny, spożywczy, ścieki, rafinerie naftowe, koksownie, gazownie - metale ciężkie – transport samochodowy, matalurgia, górnictwo, przemysł zbrojeniowy - węglowodory aromatyczne – petrochemia, przemysł chem. - Benzyna, nafta, oleje, ropa naftowa – Komunikacja i transport, awarie i katastrofy takowców, przemysł paliwowo-energetyczny
OBSZARY EKOLOGICZNEGO ZAGROŻENIA Obszarami ekologicznego zagrożenia nazywane są stosunkowo duże obszary, gdzie w wyniku działalności człowieka stężenie substancji toksycznych znacznie przekroczyło dopuszczalne normy. Powoduje to nieodwracalne lub trudno odwracalne zmiany środowiska przyrodniczego.
6. Utrzymanie różnorodności biologicznej biosfery jako warunek trwałego rozwoju
a) Różnorodność biologiczna, bioróżnorodność (ang. biodiversity) – zróżnicowanie życia na wszelkich poziomach jego organizacji.
b) Bioróżnorodność ma podstawowe znaczenie dla ewolucji oraz trwałości układów podtrzymujących życie w biosferze. W celu ochrony bioróżnorodności konieczne jest przewidywanie, zapobieganie oraz zwalczanie przyczyn zmniejszania się lub jej zanikania. Ubożenie bioróżnorodności wyraża się poprzez:
- utratę siedlisk,
- wymieranie gatunków,
- zmniejszanie zróżnicowania genowego w populacjach.
c) Dla zachowania i wzbogacania różnorodności biologicznej duże znaczenie ma zróżnicowanie siedlisk i oddziaływania człowieka, w szczególności ochrona siedlisk słabo lub wcale nieprzekształconych (naturalnych).
d) Program „Człowiek i Biosfera” ma na celu kreowanie zrównoważonych relacji między ludźmi i biosferą. W Polsce utworzono 9 Rezerwatów Biosfery.
e) Różnorodność biologiczna jest przejawem zmienności wszystkich żywych organizmów w związku z ich środowiskiem i ekologiczną złożonością układów, gdzie odmienności się dopełniają. Składa się na pewną doskonałą kompozycję, w której wszystko zorganizowane jest w sprawnie działającą całość zazębiających się interesów.
d) Żaden gatunek nie jest wyposażony w takie genetyczne możliwości, by móc dopasowywać się do każdej niszy ekologicznej. Nie ma takiego gatunku, który mógłby przeżyć samodzielnie bez wzajemnego oddziaływania z innymi gatunkami.
e) Żaden ekosystem nie może „zdrowo” funkcjonować pozbawiony swych podstawowych gatunków.
f) Wraz ze zmniejszaniem się różnorodności tracimy podstawowe zasoby odnawialnej przyrody, zmniejszenie liczby gatunków wpływa na procesy, które podtrzymują system życia. To także wymierne straty ekonomiczne jak utrata zysków z połowów ryb, szkody ponoszone przez myśliwych, straty w turystyce czy leśnictwie.
g) Dla ludzkości strata każdego gatunku, a zwłaszcza tych nieznanych, to także utrata szans na lepsze warunki życia. Dla przykładu – farmakolodzy oceniają, że ponad 1500 gatunków pochodzących z lasu tropikalnego i ponad 500 gatunków organizmów morskich jest źródłem związków chemicznych stosowanych przy leczeniu nowotworów.
7. Argumenty na rzecz ochrony różnorodności biologicznej
-psychologiczne
-gospodarcze-ochrona zasobów niezbędnych do rozwoju gospodarczego
-ekologiczne- różnorodność i biologiczność stanowi podstawę stabilności ekosystemu biosfery
8.Podstawowe warunki utrzymania różnorodności biologicznej na poziomie genetycznym, osobniczym i ponadorganizmalnym:
Różnorodność biologiczna, bioróżnorodność (ang. biodiversity) – zróżnicowanie życia na wszelkich poziomach jego organizacji.
Zgodnie z Konwencją o różnorodności biologicznej różnorodność biologiczna to zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosystemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach ekologicznych, których są częścią . Dotyczy ona różnorodności w obrębie gatunku (różnorodność genetyczna), pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów. Bioróżnorodność jest często stosowanym określeniem dla sumy gatunków lub ekosystemów analizowanych lub porównywanych obszarów.
Bioróżnorodność ma podstawowe znaczenie dla ewolucji oraz trwałości układów podtrzymujących życie w biosferze. W celu ochrony bioróżnorodności konieczne jest przewidywanie, zapobieganie oraz zwalczanie przyczyn zmniejszania się lub jej zanikania. Ubożenie bioróżnorodności wyraża się poprzez:
· utratę siedlisk,
· ...
Rainhardt