Dr Józef Kossecki
emerytowany docent Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
ul. Burgaska 3 m. 24
02-758 Warszawa
email: jkossecki@aster.pl
Wizerunek polityczny:
ideologiczny, strategiczny, operacyjny czy taktyczny
1. Uwagi wstępne
1.1. Problemy poznawcze i decyzyjne w działaniach społecznych
W cybernetyce przez sterowanie rozumiemy wywieranie celowego wpływu na określone systemy lub procesy.
Z punktu widzenia obiektu sterującego dowolny proces sterowania możemy opisać, podając następujące jego elementy, które mogą być funkcjami czasu t:
1. obiekt sterowania – który oznaczymy O(t);
2. cel sterowania – jest to stan obiektu sterowanego, który ma być osiągnięty w wyniku procesu sterowania – oznaczymy go C(t);
3. metoda sterowania - sposób w jaki cel procesu sterowania ma zostać osiągnięty – oznaczymy go M(t).
Przy powyższych oznaczeniach proces sterowania opisywać będziemy następującą tablicą:
(1.1)...
Program procesu sterowania zdefiniujemy jako obraz jego celu i metody. Możemy go symbolicznie oznaczyć w następujący sposób:
(1.2)... Obr
Obiekt sterujący procesem musi dysponować jego programem. Jeżeli rozpatrzymy państwo jako obiekt procesu sterowania, zaś partię lub koalicję, która wygrała wybory jako obiekt sterujący, wówczas musi ona dysponować programem, który określa zarówno cele jak i metody ich osiągnięcia.
Działania obiektu sterującego poprzedzają dwa następujące rodzaje procesów informacyjnych:
1) procesy poznawcze – zmierzające do zdobycia, zarejestrowania i przetworzenia informacji potrzebnych do podjęcia decyzji, bez ingerowania w obserwowane obiekty;
2) procesy decyzyjne - których celem jest dokonanie wyboru i wykonanie działań, powodujących określone skutki w sterowanym obiekcie.
Powyższe procesy wymagają rozwiązywania problemów poznawczych i decyzyjnych. Celem pierwszych jest ustalenie stanu faktycznego, bez ingerowania weń przy równoczesnym unikaniu wartościowania. Celem drugich jest doprowadzenie do określonych zmian.
Istotą problemów poznawczych jest ustalenie stanu faktycznego bez ingerowania weń i najlepiej również bez jego wartościowania.
Problemy decyzyjne to:
1. postulacja - wybór celu procesu sterowania,
2. optymalizacja - wybór metody procesu sterowania,
3. realizacja - wybór obiektu procesu sterowania, czyli co będziemy sterować, by osiągnąć wybrany cel[1].
1.2. Czym jest taktyka, sztuka operacyjna, strategia i ideologia
w działaniach społecznych
Problemy taktyki, sztuki operacyjnej i strategii, zostały doskonale opracowane w naukach wojskowych. Dlatego zacytuję tu polskiego klasyka tych nauk - generała Stefana Mossora.
"Sztuka wojenna dzieliła się dawniej, jak wiadomo, na dwa tylko zasadnicze odłamy: taktykę i strategię.
Taktyka była umiejętnością uszykowania wojska do walki, strategia - nauką prowadzenia wojny.
(...)
W miarę wyraźnego podziału starć wojennych na walkę, bitwę i wojnę chciano mieć trzy terminy dla określenia nauki dowodzenia w każdej z nich. I wówczas powstał wyraz «operacje» jako odpowiednik dla bitwy.
Teoretycznie więc sztuka wojenna dzieli się obecnie na 3 kategorie: taktykę, działania operacyjne i strategię"[2].
"Taktyka w pojęciu nowoczesnym obejmuje nie tylko umiejętność ugrupowania wojska do walki, ale i uzgodnienie kilku walczących obok siebie czynników do wspólnego wysiłku mającego jeden cel ograniczony w czasie i przestrzeni.
Wysiłek taktyczny ma zasięg ograniczony, bo opisane współdziałanie wojsk i środków ogniowych nie da się ustalić na dalszą metę.
Działania operacyjne są dziedziną daleko szerszą od taktyki. Nie chodzi tu o zorganizowanie krótkotrwałej walki poprowadzonej w jednym kierunku, ale o zgranie kilku walk bądź kilkudniowych serii walk, poprowadzonych oddzielnie na kilku zbieżnych kierunkach, nieraz bardzo odległych od siebie, ta kombinacja wielokierunkowego działania do jednego celu przy pomocy kilku zgrupowań o różnej sile stanowi zasadniczą cechę operacji.
Strategia jest najwyższą dziedziną sztuki wojennej. Nie zniża się ona nigdy do rzemiosła wojennego, jakim jest bezsprzecznie taktyka, pozostając zawsze na wyżynach potężnych zamiarów, rozstrzygających o losach krajów. (...)"[3].
W polityce dodać tu jeszcze trzeba walkę ideologiczną, gdyż ideologia w rozumieniu socjocybernetycznym, wytycza zasadnicze cele wszelkich działań społecznych, w tym również wszelkich rodzajów walki.
Powyższy podział możemy uogólnić na sterowanie wszelkimi działaniami społecznymi.
Wróćmy jeszcze do rozważań naszego klasyka wojskowości, który w swym dziele przytacza następujący cytat pruskiego teoretyka sztuki wojennej K. Clausewitza:
"Zarówno w taktyce jak i w strategii jest przewaga najpoważniejszą zasadą zwycięstwa". "Należy ją uważać za ideę podstawową i dążyć do niej wedle możności, zawsze i przede wszystkim"[4].
"Przewaga przybiera na polach bitew postacie najrozmaitsze. Najprostszą jej postacią jest przewaga fizyczna (liczebna lub materialna). Brak takiej przewagi może być częściowo zastąpiony czynnikami uzupełniającymi, które są zresztą zawsze niezbędne do wygrania bitwy, a mianowicie:
1) przewagą sztuki wojennej (przewaga względna, uzyskiwana przez ekonomię sił i wyzyskanie czynnika zaskoczenia),
2) przewagą moralną (przewaga umysłu i ducha dowódcy oraz nastroju moralnego wojska).
Tu się nasuwa pytanie, w jakim stopniu mogą te dwa czynniki duchowe uzupełnić brak przewagi liczebnej i materialnej?"[5]
Na szczeblu taktycznym powyższy stopień jest znaczny, ale już na szczeblu operacyjnym znacznie mniejszy. Nasz klasyk stwierdza, że "(...) im wyższy szczebel, tym trudniej o zaskoczenie i tym mniej czynników zastępujących siłę można odeń oczekiwać. O ile bowiem w walce indywidualnej lub w walce małych oddziałów taktycznych nie brak nawet w ostatnich wojnach, ba nawet w wojnie pozycyjnej, zdumiewających przykładów bohaterskiego zuchwalstwa, które w ciągu kilku minut rozprawiało się z rojem nieprzyjaciół, o tyle nie ma takich samych przykładów na szczeblu operacyjnym i strategicznym.
W sumie, żeby uniknąć rozczarowań, bądźmy skłonni uznać tezy Clauzewitza za miarodajne i przyjmijmy, że pobicie dwukrotnie silniejszej (liczebnie lub materialnie) armii będzie dziś rzeczą niezwykle trudną, jeżeli nie niemożliwą, chyba, że przeciwnik będzie bezwartościowy, na co w Europie już liczyć nie można"[6].
Stosując powyższe zasady do walki cywilnej i w ogóle działalności społecznej, w szczególności zaś walki politycznej, możemy stwierdzić, że działania taktyczne, to w demokratycznym państwie, przede wszystkim poszczególne walki przedwyborcze, toczone w różnych miejscach i w różnym czasie. Obiektem oddziaływania jest psychika społeczeństwa, zaś celem poderwanie autorytetu przeciwnika i budowanie autorytetu własnego. Na szczeblu taktycznym decydujące znaczenie może mieć czynnik zaskoczenia, wybór właściwego kierunku uderzenia - zgodny z oczekiwaniami społeczności w danym czasie i na danym obszarze oraz czynniki, które generał Mossor nazwał czynnikami przewagi moralnej - przewaga umysłu, ducha i autorytetu polityka, który tę walkę prowadzi oraz nastrój działaczy partyjnych i publiczności.
Działania operacyjne w walce politycznej, to w demokratycznym państwie, cała zorganizowana kampania wyborcza, której kierownictwo ma za zadanie ukierunkowanie poszczególnych walk, prowadzonych w różnych miejscach i w różnym czasie, w taki sposób by zmierzały one do jednego wytyczonego celu - którym jest zwycięstwo wyborcze. Tu już nie wystarczy sama przewaga moralna, konieczna jest bowiem odpowiednia siła materialna, niezbędna do pokonania przeciwnika. Siła ta wyrażać się może zarówno odpowiednią liczebnością działaczy i zwolenników danej partii, jak też środkami finansowymi, którymi ona dysponuje.
Rola tych czynników materialnych jest jeszcze większa w działaniach strategicznych, w których chodzi już nie tylko o wygranie następnych wyborów, ale o rozwiązywanie zasadniczych, długofalowych problemów społeczeństwa, którym zwycięska partia lub koalicja kieruje. Bez wytyczenia zasadniczych celów działań społecznych, rozwiązać takich problemów się nie da - i tu właśnie konieczne jest włączenie jakiejś ideologii, która wytyczaniem tego rodzaju celów się zajmuje.
Strategia wynika z ideologii, sztuka operacyjna wynika ze strategii, zaś taktyka ze sztuki operacyjnej. Można to schematycznie przedstawić w następujący sposób:
Pojęcie ideologii ma w tych rozważaniach znaczenie ogólne i oznacza systemy norm społecznych wytyczających zasadnicze cele działań społeczeństwa jako systemu autonomicznego. Przy czym przez system autonomiczny - zgodnie z definicją Mariana Mazura - rozumiemy system, który ma zdolność do sterowania się i może przeciwdziałać utracie tej swojej zdolności, albo inaczej mówiąc jest swoim własnym organizatorem i może się sterować zgodnie z własnym interesem w określonych granicach[7].
W tym rozumieniu ideologią jest nie tylko komunizm, który wytyczał zasadnicze cele działań społecznych ludności ZSRR, czy nazizm, który wytyczał cele działań III Rzeszy, ale także obrona wolności, praw człowieka i szerzenie systemu demokratycznego i poprawności politycznej - które wytyczają zasadnicze cele USA i UE oraz innych państw współczesnej demokracji w stylu zachodnim.
Walka społeczna toczy się zarówno w sferze ideologicznej jak politycznej, ekonomicznej i propagandowej. W sferze ideologicznej chodzi o narzucenie lub przekonanie ludzi do własnej ideologii i realizacji wytyczonych przez nią celów. W sferze politycznej chodzi o narzucenie lub przekonanie ludzi do własnej strategii, sztuki operacyjnej i taktyki. W sferze ekonomicznej chodzi o narzucenie lub przekonanie do działań gospodarczych zgodnych z własnym interesem. Wreszcie w sferze propagandy chodzi o rozpowszechnianie własnych koncepcji i rozwiązań we wszystkich lub tylko wybranych dziedzinach życia.
W mniejszej skali możemy samodzielnie działające firmy (przede wszystkim prywatne) traktować jako systemy autonomiczne. W tym wypadku ideologię firmy będzie stanowić to, co nazywa się jej misją społeczną, czyli zaspokajanie określonych potrzeb klientów. Jak podają zachodnie podręczniki biznesu, John D. Rockefeller na początku swojej kariery, tłumaczył swoim pracownikom, że misją jego firmy jest dostarczenie klientom taniego, dobrego oświetlenia - chodziło wówczas o lampy naftowe. Z tej działalności, odpowiednio w miarę potrzeb społecznych modyfikowanej, wyrosła potem wielka fortuna Rockefellerów. Niektórzy teoretycy biznesu tłumaczą, że zysk to niejako produkt uboczny dobrego wypełniania misji polegającej na zaspokajaniu potrzeb klientów.
Na zakończenie tego rozdziału trzeba podkreślić, że w hierarchii skuteczności społecznej, najwyżej stoi wybór odpowiedniej ideologii, następnie właściwej strategii, potem rozwiązań operacyjnych i na koniec taktycznych. Błędnych wyborów ideologicznych nie da się nadrobić nawet najlepszą strategią, sztuką operacyjną czy taktyką - czego dobitnym przykładem jest los III Rzeszy, której kierownictwo dokonało złego wyboru anachronicznej już w owym czasie polityki imperialnej i błędnych koncepcji rasistowskich. W rezultacie nawet skuteczna w pierwszym okresie II wojny światowej strategia tzw. wojny błyskawicznej, bardzo wysoko stojąca sztuka operacyjna i taktyczna wojsk niemieckich, nie mogły uchronić III Rzeszy od ostatecznej klęski.
Z kolei błędnych wyborów strategicznych nie da się nadrobić dobrą sztuką operacyjną i taktyką. Jako przykład może tu służyć nasza kampania wrześniowa w 1939 roku. Strategia zastosowana przez polskie kierownictwo polityczne, postawiła nasze wojsko w beznadziejnej sytuacji - nasi bowiem zachodni sojusznicy nie wywiązali się z zobowiązania uderzenia na III Rzeszę z zachodu, zaś Stalin jako sojusznik Hitlera ze swego zobowiązania się wywiązał (choć trochę zwlekał obserwując, czy Francja i Wielka Brytania uderzą na Hitlera, jak się zobowiązały). W tej sytuacji strategicznej, nawet wielkie bohaterstwo naszych żołnierzy i dowódców na szczeblu taktycznym i pewne udane działania operacyjne w bitwie pod Kutnem, nie mogły uchronić Polski od klęski. Równoczesnego uderzenia z dwu stron, dwóch największych armii lądowych i powietrznych ówczesnego świata, nie było w stanie wytrzymać żadne ówczesne państwo.
Natomiast błędy operacyjne i taktyczne popełnione przez Stalina i jego podwładnych, w pierwszym okresie wojny z III Rzeszą, zostały z nawiązką nadrobione skuteczną strategią ZSRR, jaką przyjęto podczas wojny, w okresie, który nastąpił po pierwszych klęskach operacyjnych.
Opisane wyżej problemy decyzyjne trzeba rozwiązywać zarówno na szczeblu strategicznym, jak operacyjnym i taktycznym.
Na szczeblu strategicznym państwa, postulacja łączy się ściśle z przyjętą ideologią, gdyż, jak już stwierdziliśmy, strategia wynika z celów nakreślonych przez ideologię i zmierza do ich osiągnięcia.
Optymalizacja na szczeblu strategicznym państwa polega na wybraniu najbardziej skutecznych metod realizacji wytyczonych celów.
Wreszcie realizacja na tym szczeblu, polega na wyborze ludzi i środków materialnych, przy pomocy których osiągnąć można zamierzony cel.
Na szczeblu operacyjnym postulacja polegać będzie na wytyczeniu celów bardziej ograniczonych w czasie i przestrzeni - np. może tu chodzić o cel jakim jest wygranie konkretnych wyborów parlamentarnych.
Optymalizacja polegać będzie w tym wypadku na wybraniu ograniczonych w czasie i przestrzeni, dostosowanych do konkretnej zmiennej w czasie sytuacji, metod działania - np. socjotechniki pokonania lokalnych przeciwników w wyborach parlamentarnych na szczeblu danego okręgu.
Natomiast rozwiązanie problemów realizacyjnych będzie tu polegać na wytypowaniu odpowiednich ludzi, którzy mogą realizować lub pomagać w realizacji, wytyczonych celów np. na szczeblu okręgu wyborczego.
Na szczeblu taktycznym, postulacja polegać będzie na wytyczaniu doraźnych i bardzo ograniczonych celów - takich jak np. choćby chwilowe skompromitowanie kontrkandydata w wyborach. Optymalizacja polegać tu będzie na wybraniu najskuteczniejszej metody wiodącej do celu - jak np. znalezienie przysłowiowych haków na przeciwnika w wyborach. Wreszcie rozwiązanie problemów realizacyjnych polegać będzie na wybraniu ludzi i znalezieniu środków odpowiednich do realizacji działania - np. w przytoczonym przypadku wytypowanie ludzi, którzy takie "haki" znajdą, ewentualnie pieniędzy za które będzie je można kupić.
Dopiero po rozwiązaniu powyższych problemów, można przystąpić do celowych i skutecznych działań społecznych. W przeciwnym razie, narażamy się na fiasko tych działań, albo też przejęcie - jawne lub ukryte - sterowania tymi działaniami przez inny system, który powyższe problemy rozwiązał i może działaniami społecznymi skutecznie sterować - oczywiście we własnym interesie.
We współczesnej epoce rewolucji informacyjnej głównym terenem walki politycznej i w ogóle procesów sterowania społecznego, jest psychika społeczeństwa. Każdy z uczestników tych procesów dąży do wytworzenia w tej psychice odpowiednich wizerunków opartych na skojarzeniach ułatwiających mu sterowanie społeczeństwem zgodnie ze swoimi celami, a z drugiej strony utrudniających przeciwnikowi takież sterowanie. Podstawową metodą powyższych działań są bodźce informacyjne.
2. Rola ideologii w kreowaniu wizerunku politycznego
Pierwszym celem oddziaływań społeczno sterowniczych w epoce rewolucji informacyjnej jest wytworzenie pozytywnego wizerunku własnej ideologii. Jeżeli jest ona oparta na odpowiednio diagnostycznych procesach poznawczych, prowadzących do dobrego rozpoznania rzeczywistości, wówczas zadanie to jest ułatwione.
Drugim celem oddziaływań społeczno sterowniczych w epoce rewolucji informacyjnej jest wytworzenie negatywnego wizerunku ideologii przeciwnika. Jeżeli ideologia przeciwnika jest oparta na błędnym rozpoznaniu rzeczywistości, wówczas zadanie to jest ułatwione.
Zadania te najłatwiej wykonać stosując znaną z socjotechniki propagandy zasadę rzekomej oczywistości, polegającej na przedstawianiu odpowiednich tez jako nie podlegających dyskusji, oczywistych prawd.
Jeżeli obie walczące strony opierają się na takiej samej, czy wręcz tej samej ideologii, wówczas pozostaje im wytwarzanie pozytywnego wizerunku własnej organizacji (partii) i jej poszczególnych przedstawicieli oraz negatywnego wizerunku organizacji i działaczy przeciwnika.
W takim wypadku skuteczne jest przedstawianie swojej strony jako grupy ludzi głęboko ideowo zaangażowanych, zaś strony przeciwnej jako grupy bezideowych cyników.
Jeżeli takie zadanie jest trudne, można też wytwarzać wizerunek przeciwników jako cynicznych graczy wypaczających głoszoną ideologię lub ludzi mało inteligentnych, którzy jej nie rozumieją.
W okresie PRL obowiązywała ideologia zwana marksistowsko leninowską, która jako zasadniczy cel działań społecznych wskazywała budowę ustroju sprawiedliwości społecznej opartego na gospodarce planowej, która w pierwszym etapie miała polegać na budowie państwa zwanego demokracją ludową, potem społeczeństwem socjalistycznym, a wreszcie – w dalszej perspektywie komunistycznym. Działania polityczne – zwłaszcza zaś propagandowo wychowawcze – zmierzały do wytwarzania pozytywnego wizerunku takiego ustroju, zaś negatywnego wizerunku wszystkiego co było antysocjalistyczne czy antykomunistyczne.
We współczesnej Polsce i Unii Europejskiej modne jest przekonanie o końcu wieku ideologii w tzw. erze postpolitycznej. Jednak biorąc pod uwagę sformułowaną wyżej socjocybernetyczną definicję ideologii, możemy za taką uznać dążenie do zbudowania demokratycznego państwa prawnego zabezpieczającego prawa człowieka w sferze ekonomicznej opartego na gospodarce rynkowej – można to nazwać ideologią poprawności politycznej. Przeciwieństwem takiegoż jest państwo totalitarne, które jest niedemokratyczne, gwałcące prawa człowieka i centralnie sterujące gospodarką.
W trakcie walki politycznej poszczególne jej strony starają się wytwarzać własny wizerunek demokratów, walczących o prawa człowieka itd., zaś wizerunek przeciwników jako ukrytych lub jawnych zwolenników totalitaryzmu.
Przykłady tego rodzaju działań dostarcza nam walka polityczna w Polsce w ostatnich latach. Np. propaganda polityczna Platformy Obywatelskiej stara się wytworzyć wizerunek Prawa i Sprawiedliwości i jego przywódców jako niemal otwartych zwolenników totalitaryzmu, natomiast propaganda PiS-u przedstawia PO – a zwłaszcza jej przywódcę Donalda Tuska jako ukrytego zwolennika totalitaryzmu.
Analogiczną socjotechnikę stosują też rozłamowcy wywodzący się z tych ugrupowań. Jako charakterystyczny przykład można tu wskazać ugrupowanie Polska Jest Najważniejsza, którego działacze przedstawiają swoje ugrupowanie jako realizujące polityczny testament nieżyjącego prezydenta Lecha Kaczyńskiego.
Ideologia poprawności politycznej jest dość ogólnikowa, pozostawia więc duże pole do jej różnorodnych interpretacji, a w związku z tym jest bardzo wygodna do wszelkiego rodzaju manipulacji wizerunkowych zarówno pozytywnych jak o negatywnych.
3. Rola strategii w kreowaniu wizerunku politycznego
Na szczeblu strategicznym państwa, postulacja łączy się ściśle z przyjętą ideologią, gdyż, jak już stwierdziliśmy, strategia wynika z celów nakreślonych przez ideologię i zmierza do ich osiągnięcia, dotyczy ona jednak już nie sfery ideologicznej, ale konkretnych działań społecznych w skali państwowej i międzynarodowej.
W okresie PRL strategia budowania socjalizmu wymagała sojuszu z innymi państwami budującymi ten ustrój, co wymagało wstąpienia Polski do Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej i Układu Warszawskiego, zaś w polityce wewnętrznej uznawania kierowniczej roli PZPR.
...
morobobek