Jorge Luis Borges - Powszechna historia nikczemności.pdf - Jorge Luis Borges - uzavrano

tytuł: "POWSZECHNA HISTORIA NIKCZEMNOŚCI"

autor: Jorge Luis Borges

POWSZECHNA HISTORIA NIKCZEMNOŚCI

Przelożyli:

Stanisław Zembrzuski

Andrzej Sobol -Jurczykowski

Prószyński i S-ka Warszawa 1999

Tytuł oryginału:

"Historia universal de la infamia" (1935)

Podstawa wydania: Jorge Luis Borges,

"Obras completas", t.1, Emece Editores, 1989

Projekt okładki: Dorota Elbanowska

Ilustracja na okładce:

Aleksandra Kucharska-Cybuch

Konsultant wydania: Adam Elbanowski

Redaktor prowadzący serię i opracowanie merytoryczne:

Maria Domańska

Redaktor techniczny: Elżbieta Babińska

Korekta: Anna Sidorek Bronisława Dziedzic-Wesolowska

Skład: Agnieszka Dwilińska

ISBN 83-7180-906-9

Wydawca:

Prószyński i S-ka SA 02-651 Warszawa, ul. Garażowa 7

Druk i oprawa:

Zakłady Graficzne ATEXT S.A. 80-164 Gdańsk, ul. Trzy Lipy 3

Prolog do pierwszego wydania

Próbki prozy narracyjnej, które składają się na tę książkę, powstawały w latach

1933-1934. Wywodzą się, jak sądzę, z moich nieustannych lektur Stevensona i

Chestertona, a nawet z pierwszych filmów von Sternberga i być może z pewnej

biografii Evarista Caniego. Jest w nich nadmiar pewnych chwytów, jak

heterogeniczne zestawienia, nagłe zerwanie ciągłości, sprowadzenie całego życia

jakiegoś człowieka do dwóch czy trzech scen. (Ten sam zamiar przyświeca również

opowiadaniu "Człowiek z przedmieścia"). Nie są, nie usiłują być, psychologiczne.

Co do przykładów magii, jakie zamykają tom, nie mam wobec nich innego prawa niż

prawo tłumacza i czytelnika. Czasami przypuszczam, że dobrzy czytelnicy są w

większym jeszcze stopniu szczególnymi łabędziami ciemności niż dobrzy autorzy.

Nikt nie zaprzeczy, że utwory przypisane przez Valery'ego bardziej niż

doskonałemu Edmondowi Teste posiadają wyraź-

PROLOG DO PIERWSZEGO WYDANIA

nie mniejszą wartość niż utwory jego żony i przyjaciół. Czytanie, w każdym

razie, jest czynnością późniejszą niż pisanie: bardziej zrezygnowaną, bardziej

kurtuazyjną, bardziej intelektualną.

J. L. B. Buenos Aires, 27 maja 1935

Prolog do wydania z 1954 roku

Powiedziałbym, że barok jest stylem, który świadomie wyczerpuje (czy pragnie

wyczerpać) swoje możliwości i który graniczy ze swą własną karykaturą. Na próżno

Andrew Lang w latach osiemdziesiątych XIX wieku pragnął naśladować "Odyseję"

Pope'a; dzieło to było już jej parodią i parady ślą nie zdołał jej prześcignąć.

Barok to nazwa jednego z sylogizmów; wiek XVIII zastosował ją do określonych

nadużyć architektury i malarstwa wieku XVII, ja powiedziałbym nadto, że barokowy

jest końcowy etap każdej sztuki, gdy ta ujawnia i niszczy własne środki. Barok

jest intelektualny, i Bernard Shaw oświadczył, że wszelka praca intelektualna

jest humorystyczna. Humor ten jest niezamierzony w dziele Baltasara Graciana,

zamierzony, czy świadomy, w dziele Johna Donne'a.

Już sam przesadny tytuł tego zbioru głosi jego barokową naturę. Złagodzenie

jednak byloby tu równo-

- 7 -

PROLOG DO WYDANIA Z 1954 ROKU

znaczne ze zniszczeniem, dlatego wolę, tym razem, powołać się na sentencję "quod

scripsi, scripsi" (Jan XIX 22) i wydrukować te teksty ponownie, po upływie

dwudziestu lat, bez zmian. Są one nieodpowiedzialną rozrywką człowieka

nieśmiałego, który nie odważył się na pisanie opowiadań i który zabawiał się

fałszowaniem i przeinaczaniem (czasami bez uzasadnienia estetycznego) cudzych

historii. Od tych wieloznacznych próbek przeszedł do pracowitego ułożenia

bezpośredniej relacji - "Człowiek z przedmieścia" - którą podpisał imieniem

dziadka swojego dziadka, Francisco Bustos; zdobyta ona niezwykle i nieco

zagadkowe powodzenie.

Można zauważyć, że do tego tekstu, o podmiejskim kolorycie, wstawiłem kilka stów

z języka literackiego. Uczyniłem tak dlatego, że cwaniak z przedmieścia ma

aspiracje do kultury, czy też dlatego (ta przyczyna wyklucza poprzednią, ale

może właśnie ona jest prawdziwa), że cwaniacy są jednostkami i nie zawsze mówią

jak Cwaniak, który jest figurą platońską.

Doktorowie Wielkiego Wehikułu nauczają, że rzeczą główną we Wszechświecie jest

próżnia. Mają rację w tym, co dotyczy tej niewielkiej części świata, jaką jest

ta książka. Zaludniają ją szafoty i piraci, a wyraz "nikczemność" ogłusza w

tytule, ale pod tą wrzawą nic się nie kryje. Nie jest niczym innym niż pozorem,

niż rodzajem obrazów, dlatego właśnie może chyba się podobać. Czło-

- 8 -

PROLOG DO WYDANIA Z 1954 ROKU

wiek, który ją napisał, był może nieszczęśliwy, ale bawił się pisząc; oby jakieś

odbicie tej przyjemności dotarto do czytelników.

Do części "Et caetera" włączyłem trzy nowe utwory.

J. L. B.

Powszechna historia nikczemności

I inscribe this book to S. D.: English, innumerable and an Angel. Also: I offer

her that kernel ofmyselfthat I have saved, somehow - ihe central heart that

deals not in words, traffics not with dreams and is untouched by time, by joy,

by adversities.*

* Dedykuję tę książkę S.D.: Angielce, istocie niewymiernej - anielskiej.

Ofiarowuję jej też rdzeń mojego ja, który jakoś udało mi się ocalić -

najważniejszą cząstkę serca, która nie zajmuje się słowami, nie frymarczy

marzeniami i pozostaje nie tknięta przez czas, radość i przeciwności losu.

(Przyp. tłum.)

Przerażający wybawiciel Lazarus Moreli

Praprzyczyna

W 1517 roku ojciec Bartłomiej de las Casas użalił się nad losem Indian, których

wyniszczano w pracowitym piekle antylskich kopalni złota, i zaproponował

cesarzowi Karolowi V przywóz Murzynów, aby ich wyniszczać w pracowitym piekle

antylskich kopalni złota. Owej dziwnej odmianie filantropii zawdzięczamy

nieskończenie wiele: bluesy z Nowego Orleanu; paryski sukces urugwajskiego

doktora-malarza Pedra Figariego; ludową prozę także urugwajskiego Vicente

Rossiego; mityczną wielkość Abrahama Lincolna; pięćset tysięcy zabitych w wojnie

domowej między stanami Południa i Północy; trzy miliardy trzysta tysięcy dolarów

wydanych na renty i emerytury wojskowe; posąg legendarnego Falucho;

pojawienie się słowa "lincz" w trzynastym wydaniu Słownika Akademii

Hiszpańskiej; porywający film "Dusze czarnych"; szarżę na bagnety generała So-

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

lera na czele jego "Mulatów" i "Czarnych" pod Cerrito; śniady wdzięk pani X;

Murzyna, który zabił Martina Fierro; nieszczęsną rumbę "Manisero";

aresztowany i więziony w lochu napoleonizm Toussainta Louverture; zgodne

współżycie religii krzyża i węża na Haiti; krew kóz zarzynanych maczetą kapłana

wudu; poezję kubańską; habanerę - matkę tanga; candombe'.

Ponadto: karygodne i wspaniałe życie okrutnego wybawiciela, Lazarusa Morella.

Miejsce

Ojciec Wód, Missisipi, najbardziej rozległa rzeka świata, była sceną godną tego

niezrównanego łotra. (Rzekę odkrył Alvarez de Pineda, a pierwszym podróżnikiem

na jej wodach był Hernando de Soto, były konkwistador Peru, który skracał był

długie miesiące więzienia królowi Inków Atahualpie, ucząc go gry w szachy. Umarł

i wody tej rzeki posłużyły mu za grób).

' Autor nawiązuje m. in. do czytelnych dla Argentyńczyków postaci i wydarzeń.

Tak np. Falucho to argentyński ciemnoskóry żołnierz z okresu walk o

niepodległość, który - dostawszy się do niewoli hiszpańskiej - wolał zginąć niż

zaprzeć się ojczyzny; Martin Fierro to narodowy bohater argentyński, a candombe

- dawny taniec ludowy pochodzenia afrykańskiego. (Przyp. dum.)

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

Missisipi jest rzeką o szerokim tonie: w swej nieskończoności jest siostrą

Parany, Urugwaju, Amazonki i Orinoko. Jest to rzeka-Mulatka, ponad czterysta ton

błota niesionego przez jej wody znieważa rokrocznie Zatokę Meksykańską. Tyle

czcigodnego i prastarego świństwa zbudowało deltę, gdzie olbrzymie błotne

cyprysy rosną na wydzielinach kontynentu w bezustannym rozkładzie i gdzie

labirynty z błota, zdechłych ryb i sitowia rozszerzają granice swego cuchnącego

królestwa. W dół rzeki, na wysokości Arkansas i Ohio, wlecze się piaszczysta

nizina. Zamieszkuje ją żółtawe plemię wynędzniałych ludzi, ze skłonnością do

febry, spoglądających chciwie na kamień i żelazo; wokół nich bowiem nie ma nic

poza piaskiem i drzewem, i mętną wodą.

Ludzie

W początkach dziewiętnastego wieku (data, o którą nam chodzi) rozległe plantacje

bawełny rozciągające się po obu brzegach byty uprawiane przez Murzynów

pracujących od świtu do zachodu słońca. Spali w drewnianych chatach, na ubitej

ziemi. Poza stosunkiem matka-dziecko pokrewieństwa były umowne i mętne. Mieli,

co prawda, imiona, ale mogli obejść się bez nazwisk. Nie umieli czytać. Drżącym

dyszkantem podśpiewywali w angielszczyźnie

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

o rozwlekłych samogłoskach. Pracowali w szeregach, ugięci pod batem nadzorcy.

Uciekali, a mężczyźni o gęstych brodach wskakiwali na piękne konie i puszczali

ich śladem ogromne wilczury.

Do mętnego osadu prymitywnych nadziei i afrykańskich lęków dołożyli słowa Pisma:

byli więc chrześcijanami. Śpiewali głęboko i tłumnie: Go down Moses. Missisipi

służyła im za wspaniały obraz nędznych wód Jordanu.

Właścicielami owej spracowanej ziemi i owych Murzynów byli łapczywi i leniwi

panowie o wspaniałych czuprynach, którzy zamieszkiwali przestronne domostwa,

budowane frontem do rzeki, z nieodzownym pseudogreckim portykiem z białej sosny.

Dobry niewolnik kosztował ich do tysiąca dolarów i nie wytrzymywał długo.

Poniektóry okazywał niewdzięczność; zapadał na byle jaką chorobę i umierał.

Trzeba było z niepewnego elementu wyciągnąć jak największą korzyść. Dlatego też

trzymali niewolników na polu od świtu do zachodu słońca i dlatego też wymagali

od ziemi corocznych plonów bawełny, tytoniu lub cukru. Ziemia, miętoszona i

męczona ową niecierpliwą gospodarką, wyczerpywała się po kilku latach: bezładna

i błotna pustynia wkraczała na teren plantacji. W opuszczonych folwarkach, na

obrzeżach miast, wśród gęstych zarośli trzcin i wśród podłych, zabagnionych ziem

mieszkali tak zwani

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

poor whites - biała hołota. Byli rybakami, koniokradami, łowcami nieokreślonych

zwierząt. Żywili się niekiedy wyżebraną u Murzynów resztką kradzionej strawy i

zachowywali w swoim poniżeniu jedyną dumę - posiadania krwi bez plamki, bez

cienia domieszki. Lazarus Moreli był jednym z nich.

Człowiek

Dagerotypy Morella, reprodukowane niekiedy przez amerykańskie czasopisma, nie są

autentyczne. Ten brak prawdziwych wizerunków człowieka tak pamiętnego i stawnego

nie jest chyba przypadkiem. Można z całym prawdopodobieństwem przypuścić, że

Moreli oparł się srebrzystej płytce głównie po to, by nie zostawiać

niepotrzebnych śladów, tworząc jednocześnie pożywkę dla tajemnicy i legendy...

Wiemy skądinąd, że za młodu nie byt specjalnie obdarzony przez naturę i że oczy

ustawione zbyt blisko siebie oraz wąskie, jednowymiarowe usta nie zjednywały mu

sympatii. Lata późniejsze nadały mu ten szczególny majestat towarzyszący

szpakowatym włosom oraz śmiałym i bezkarnym zbrodniarzom. Był starym arystokratą

z Południa pomimo nędznego dzieciństwa i haniebnego życia. Pismo Święte nie było

mu obce, a gdy zdarzało mu się wygłaszać kazanie, robił to ze szczególnym

przekonaniem. Widziałem Lazamsa Mo-

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

rella na ambonie - pisze właściciel domu gry z Baton Rouge, Luizjana - słuchałem

jego budujących słów i widziałem, jak łzy napływały mu do oczu. Wiedziałem, że

jest to bezbożnik, złodziej niewolników i morderca urągający Bogu, ale moje oczy

także płakały.

Mamy też dobre świadectwo o tych wylewach świątobliwej czułości, które

pozostawił nam sam Moreli. Otworzyłem Biblię na chybił trafił, znalazłem

stosowny werset z listów świętego Pawia i mówiłem godzinę i dwadzieścia minut.

Crenshaw i towarzysze też nie tracili czasu, uprowadzili bowiem wszystkie konie

moich nabożnych słuchaczy. Sprzedaliśmy je w stanie Arkansas, z wyjątkiem

jednego rączego gniadosza, którego zostawiłem dla siebie. Co prawda, Crenshaw

miał na niego chętkę, ale zdołałem go przekonać, że nie miałby z konia pożytku.

Metoda

Kradzież koni w jednym stanie i sprzedawanie w innym to proceder uboczny w

zbrodniczej karierze Morella, ale stanowił pierwowzór metody, która obecnie

zapewnia mu poczesne miejsce w Powszechnej Historii Nikczemności. Metoda ta jest

jedyna w swoim rodzaju, nie tylko dzięki specyficznym okolicznościom, które ją

wyznaczyły, ale także dzięki nieodstępnej podłości, dzięki zgubnemu kupczeniu

na-

2. Powszechna.. 17

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

Dzieją, dzieki stopniowemu rozwojowi, który przywodzi na myśl powolne narastanie

okropności w koszmarnym śnie. Al Capone i Bugs Moran obracają ogromnymi

kapitałami i usłużnymi kulomiotami w wielkim mieście, lecz interesy ich są

prostackie. Walczą o monopol, i to wszystko...

Jeśli chodzi o ludzi, Moreli miał ich pod swoimi rozkazami około tysiąca.

Wszyscy byli zaprzysiężeni. Dwustu wchodziło w skład Wysokiej Rady, która

podejmowała decyzje wykonywane przez pozostałych ośmiuset. Ryzyko spadało na

podwładnych. W wypadku niesubordynacji oddawano ich w ręce oficjalnej

sprawiedliwości lub też wrzucano do rzeki o bystrym nurcie i gęstej wodzie, z

nieodłącznym kamieniem uwiązanym u nóg. Byli to często Mulaci. Ich zbrodnicza

misja przedstawiała się, jak następuje: Rozjeżdżali się - z niedbałą ostentacją

pobłyskując pierścieniami dla wzbudzenia szacunku - po rozległych plantacjach

Południa. Wybierali jakiegoś nieszczęsnego Murzyna i proponowali mu wolność.

Namawiali go, by uciekł od swego pana, aby oni z kolei mogli sprzedać go na

jakąś inną odległą plantację. Przyrzekali mu pewien procent od ceny sprzedaży i

pomoc w powtórnej ucieczce. Wówczas -powiadali - przemycą go do stanu, gdzie nie

istnieje niewolnictwo. Pieniądz i swoboda; brzęczące srebr-

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

ne dolary i wolność na dodatek - trudno było wymyślić coś bardziej ponętnego.

Niewolnik decydował się na ryzyko pierwszej ucieczki.

Naturalną drogą była rzeka. Łódź, ładownia rzecznego parowca, barka, ogromna

tratwa z nadbudówką na rufie lub z napiętą płachtą z brezentu; miejsce nie miało

znaczenia; ważna była świadomość, że jest się w ruchu, że jest się poza

niebezpieczeństwem, na niezmordowanej rzece... Sprzedawali go na inną plantację.

Uciekał ponownie, kryjąc się wśród gęstych trzcin lub na wysokich, zarośniętych

brzegach. Wówczas zjawiali się jego straszni dobroczyńcy (których już wówczas

zaczynał podejrzewać), wspominali o jakichś nieokreślonych wydatkach związanych

z ich procederem i oświadczali, że muszą sprzedać go po raz drugi i ostatni.

Zapewniali, że przy następnym spotkaniu uzyska należną mu część pieniędzy z obu

transakcji oraz wolność. Murzyn pozwalał się sprzedać, pracował przez pewien

czas i przedsiębrał ostatnią ucieczkę, narażając się na pościg sfory zajadłych

psów i na okrutną chłostę. Powracał zlany potem, brocząc krwią, słaniając się z

niewyspania i rozpaczy.

Ostateczna wolność

Należy jeszcze rozważyć prawną stronę całego procederu. Ludzie Morella

przetrzymywali Murzy-

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

na, dopóki właściciel nie obwieścił publicznie o ucieczce i nie wyznaczył

nagrody dla znalazcy. Każdy wówczas mógł zatrzymać takiego niewolnika,

pozostając w zgodzie z prawem, późniejsza sprzedaż była więc nadużyciem

zaufania, lecz nie była kradzieżą. Zwracanie się w podobnych wypadkach do

oficjalnych organów sprawiedliwości było bezcelowe (i oznaczało tylko

niepotrzebne wydatki), gdyż żadnych późniejszych odszkodowań z reguły nie

płacono.

Wszystko to razem wzięte stanowiło rękojmię bezkarności, z jednym małym

wyjątkiem: Murzyn mógł się wygadać, z samego oszołomienia wolnością lub choćby z

czystej wdzięczności mógł wszystko wypaplać. Parę szklanek wódki wypitych w

burdelu w El Cairo, Illinois (gdzie sukinsyn, co urodził się niewolnikiem,

przepuściłby dolary, które nie wiadomo z jakiej racji mieliby mu dać), i po

sekrecie. W owych latach ludność północnych stanów była agitowana przez

abolicjonistów - zbieraninę niebezpiecznych wariatów, którzy kwestionowali prawo

własności, walczyli o zniesienie niewolnictwa i nakłaniali Murzynów do ucieczki.

Moreli nie miał nic wspólnego z tego rodzaju anarchistami. Nie był przecież

Jankesem, był białym z Południa, białym z dziada pradziada, i miał nadzieję

wycofać się z interesów, być panem, posiadać całe mile plantacji bawełny i

pochylone szeregi własnych niewolników. Z jego doświadcze-

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

niem nie było mowy o żadnym niepotrzebnym ryzyku.

Zbiegły niewolnik oczekiwał wolności. Wówczas mroczni Mulaci Morella

przekazywali sobie rozkaz -często za pomocą nie postrzeżonego gestu - i

uwalniali go od wzroku, słuchu, dotyku, od dnia, od nikczemności, od czasu, od

dobroczyńców, od litości, od powietrza, od psów, od wszechświata, od nadziei, od

potu i od jego własnego ciała. Strzał z pistoletu, cios nożem od dołu albo

uderzenie w głowę, i żółwie oraz ryby rzeki Missisipi otrzymywały ostatnią

wiadomość.

Katastrofa

Interes prowadzony przez zaufanych ludzi musiał rozwijać się pomyślnie. W

początkach 1834 roku około siedemdziesięciu niewolników zostało już

"uwolnionych" przez Morella, a wielu innych sposobiło się, by pójść ich śladami.

Obszar, na którym działano, powiększał się i przyjęcie nowych ludzi okazało się

konieczne. Pomiędzy nowo zaprzysiężonymi znalazł się młodzieniec z Arkansas

nazwiskiem Virgil Stewart, który swoim okrucieństwem szybko zwrócił na siebie

uwagę. Młodzieniec ten był bratankiem właściciela plantacji, który postradał

wielu niewolników. W sierpniu 1834 roku Stewart złamał przysię-

PRZERAŻAJĄCY WYBAWICIEL LAZARUS MORELL

gę, zdradzając Morella i innych. Dom Morella w Nowym Orleanie otoczyła policja.

Moreli - nie wiadomo, czy przez niedopatrzenie, czy też za dużą łapówkę - zdołał

uciec.

Minęły trzy dni. Moreli ukrywał się w starym domu o wielu patiach obrośniętych

bluszczem, na ulicy Toulouse. Zdaje się, że jadał niewiele i spacerował boso po

obszernych, ciemnych pokojach, paląc zamyślone cygara. Przez domowego niewolnika

wysłał dwa listy do miasta Natchez i jeden do Red River. Czwartego dnia weszło

do domu trzech mężczyzn, którzy prowadzili z nim rozmowę aż do świtu. Piątego

dnia, w chwili gdy zaczęło zmierzchać. Moreli wstał, kazał przynieść sobie

brzytwę i ostrożnie zgolił brodę. Ubrał się i wyszedł. Przemierzył w beztroskim

spokoju północne przedmieście, a znalazłszy się w szczerym polu, pomnożył kroki,

pospieszając wysokim brzegiem rzeki.

Miał plan wymagający obłędnej zuchwałości. Zamierzał posłużyć się ostatnimi

ludźmi, wśród których mógł znaleźć posłuch: usłużnymi niewolnikami z Południa.

Jorge Luis Borges - Powszechna historia nikczemności.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: