Rozum_i_wiara_w_procesie_poznania_Boga.pdf

Ks. Edward Skotnicki

emat ten był przedmiotem mojej pracy magisterskiej

pod tytułem: „Związek rozumu i wiary w procesie

poznania Boga w ujęciu Alfonsa Gratry'ego". Wybór

tego tematu nie był przypadkowy. Uważam go za bardzo

ważny dla naszego życia religijnego. W ujęciu Gratry'ego jest

szczególnie interesujący.

Alfons Gratry, żyjący w latach 1805-1872 na terenie Francji

przebył ewolucję ideową swojej epoki. W latach szkolnych

traci wiarę. Do 17 roku życia pozostaje pod wyraźnym

wpływem materializmu wieku oświecenia. Po okresie

oświecenia przychodzi jako reakcja romantyzm, a z nim

ożywienie religijne. Od niewiary i obojętności przechodzi

stopniowo do katolicyzmu wielu myślicieli i działaczy

ówczesnych. Powstają ośrodki żywego katolickiego ruchu

umysłowego. Graty w tym czasie nawraca się i oddaje na

służbę Kościołowi. Osobiste doświadczenie uchroni go przed

fideizmem i tradycjonalizmem tej epoki oraz skłoni do

głębszego traktowania problemu wiary. Będzie dzięki temu

przygotowany do podjęcia problemów, które narzuci

najtrudniejszy dla życia religijnego okres przejścia z epoki

romantyzmu w epokę pozytywizmu. Dostrzega on potrzeby

swojej epoki i próbuje im zaradzić. Bierze pod uwagę

najbardziej podstawowe i aktualne problemy, jak istnienie

Boga, nieśmiertelność duszy i fakt objawienia. Szuka

najprostszej i najpewniejszej drogi doprowadzenia człowieka

do Boga. Stąd przesunięcie u niego akcentu z teoretycznego

poznania na praktyczne, doświadczalne i religijne. Mając

jednak na uwadze typ myślenia właściwy tamtej epoce o

nastawieniu matematyczno-eksperymentalnym posługuje się

językiem swojej epoki. Predysponują go do tego studia

politechniczne, podjęte w nadziei pogodzenia wiedzy z wiarą.

Na szczególne zainteresowania dorobku Gratry'ego zasługuje

problem stosunku rozumu i wiary w poznaniu Boga. Sugestie

Gratry'ego w tym zakresie są godne uwagi zwłaszcza, że w nie

jednym punkcie wydają się zbieżne z poglądami współczes-

nymi.

Na pytanie czy rozum ludzki jest zdolny do poznania istnienia

Boga Gratry odpowiada pozytywnie i stwierdza, że na

przestrzeni całej historii od starożytności aż po czasy

nowożytne najtęższe umysły dochodziły do poznania Boga

przy pomocy naturalnego rozumu, choć różniły się sposobami

dowodzenia. Gratry wyciąga stąd wniosek, że rozum idąc za

swym fundamentalnym prawem poznania musi znaleźć Boga,

Stwórcę świata i Ojca ludzi. Zastrzega się on jednak, że musi to

być zdrowy rozum, to znaczy nieokaleczony w swych

istotnych funkcjach przez niewłaściwe wychowanie i różne

błędy, do których łatwo się skłania umysł bez światła wiary.

Barierą nie do przebycia w poznaniu Boga i w walce z

niedowiarstwem są zdaniem Gratry'ego braki intelektualne i

okaleczenie rozumu w jego istotnych właściwościach i

działaniach. Do poważnych ograniczeń prowadzi przyjęcie

stylu myślenia obowiązującego w danym środowisku, epoce

lub danym systemie ideologicznym, który najczęściej

zacieśnia się do obrony prawdy cząstkowej przeciwko

prawdzie nieskończonej. Panujące w czasach Gratry'ego

systemy negowały głównie wartość poznania metafizycznego

koniecznego w dowodzeniu istnienia Boga, ten właśnie sposób

poznania ma na myśli Gratry, gdy wywalcza prawo

obywatelstwa dla poznania indukcyjnego zwanego również

przez niego postępowaniem transcendentnym albo

dialektycznym. Jeżeli przez dowodzenie rozumiemy ukazanie

prawdy, pisze Gratry, to ten sposób postępowania ma wartość

dowodową. Chodzi mu mianowicie o naturalną zdolność

człowieka do wznoszenia się od zjawisk do praw, od skutku do

przyczyny, której towarzyszy instynktowne przyjęcie

poznania prawdy. Są to intuicyjne właściwości naszej

inteligencji, dzięki którym dostrzega się w zjawiskach prawa

związki przyczynowe, a na tej drodze dochodzi się ostatecznie

do poznania Boga. Przekreślić te zdolności to uniemożliwić

poznanie Boga. Aby przyznać rozumowi zdolność do poznania

Boga, trzeba ten rozum przyjąć takim, jakim on jest,

z wszystkimi jego właściwościami. Trzeba więc uznać także

wartość poznania metafizycznego. Wartość tego poznania

uzasadnia Gratry w następujący sposób: poznanie

metafizyczne jakkolwiek różne od matematyczno-

przyrodniczego, przyjętego podówczas za wzór poznania

wartościowego, ma w przekonaniu Gratry'ego coś wspólnego

z tym ostatnim. Łączy je ta sama zdolność do transcendencji,

czyli do spontanicznego wznoszenia się od zjawisk do praw, od

skutku do przyczyny. W metafizyce, podobnie jak w naukach

ścisłych, działa ten sam rozum, trzeba tylko uznać

prawomocność jego istotnych funkcji także intuicyjnych. Są

one koniecznym rdzeniem życia umysłowego i moralnego, są

naturalnym wyposażeniem rozumu. Pochodzą one od Boga.

Płynąc z czystego źródła prowadzą one do poznania prawdy,

o ile nie zostaną skażone. W rozumie ludzkim, jak twierdzi

Gratry, jest pewien element niepowątpiewalny co do prawdy,

jakiś punkt nieomylny, podstawa pewności. Tym elementem

jest światło rozumu dane nam przez Boga od wewnątrz. Ten

nieomylny element nazywa się inteligencją. Św. Tomasz

z Akwinu idąc za św. Augustynem, ale i Arystotelesem

twierdzi w tym sensie, że intelekt nie może się mylić.

Podstawowym prawem rozumu jest powrót do źródła swego

pochodzenia, czyli do Boga. Gratry pragnie w ten sposób

osadzić problem poznania Boga na najmocniejszym gruncie

i sięga do czynników w naturze ludzkiego umysłu najmniej

skażonych. Dopiero taki nieskażony umysł z istotnymi dla

siebie właściwościami jest zdolny do poznania Boga.

Rewindykacja praw rozumu jest w przekonaniu Gratry'ego

podstawą pewnego poznania Boga i nieśmiertelności duszy.

Toteż we wszystkich swych dziełach wyraża on szacunek dla

wartości ludzkiego rozumu i jego istotnych uzdolnień, choć nie

zamyka oczu na jego ograniczenia, które wskazują na potrzebę

innego światła. Jedne z tych ograniczeń wynikają z natury

stworzonego rozumu, inne są skutkiem grzechu i ogólnego

kryzysu religijno - moralnego i intelektualnego epoki. W

obliczu szerzących się w tym czasie błędów i zwalczających

się nawzajem sprzecznych opinii, Gratry domaga się otwartej

postawy w stosunku do wszelkiej prawdy oraz większej

trzeźwości i uczciwości myślenia, zwłaszcza zaś uszanowania

pierwszych zasad myślenia i odrzucenia absurdu. Szczególnie

ważna jest obrona istotnych uzdolnień rozumu, wysoki kredyt

zaufania do poznania rozumowego przy równoczesnym

przekonaniu o konieczności uzdrowienia rozumu w klimacie

wiary oraz uwzględnienia postawy moralnej. Aby rozum mógł

prawidłowo funkcjonować konieczne są zdaniem Gratry'ego

dyspozycje moralne, gdyż według niego i filozofia ma w sobie

coś osobistego podobnie jak wiara. Kto nie ma w sercu wiary

traktuje ją jako coś nierealnego podobnie jest z filozofią. Kto

nie ma w sobie zmysłu filozoficznego, nie ma też dla niego

uznania i zrozumienia. Potrzebne jest osobiste doświadczenie

i udział woli, gdyż inteligencja nastawiona jest w odpowiednim

kierunku przez wolę. Stąd prawdziwa filozofia jest zarazem

spekulatywna i praktyczna, czyli uzależniona od woli

człowieka i jego życia. Jaki kto jest tak też i poznaje. Poznanie

Boga zależy od otwarcia się człowieka na przyjęcie światła, od

przełamania nieuzasadnionych oporów i uprzedzeń. Jest to

proces, jak mocno podkreślił nasz autor, zarówno intelektualny

jak i moralny. Obejmuje całego człowieka. Jeżeli człowiek

odwróci się od Boga sercem, nie może go też poznać

intelektem. Jeżeli wola odmawia swego udziału, rozum nie

może wykonać swego działania. Dyspozycja moralna jest więc

konieczna do poznania Boga. Ponadto konieczna jest

wrażliwość na impulsy ze strony Boga, który w swojej dobroci

nie pozostawia człowieka samemu światu naturalnemu, lecz

prowadzi go do celu nadprzyrodzonego przy pomocy

bezpośredniego natchnienia. Wyrazem tego są przeczucia

ludzkiego serca oraz instynkt rzeczy Bożych, stąd dewiza św.

Augustyna: crede animae tuae (wierz swojej duszy) i

stwierdzenie: fides primo genita cordis nostri (wiara najpierw

wypływa z naszego serca). Całą swą doktrynę, uzależniającą

poznanie Boga od postawy moralnej, opiera Gratry na 1. i 3.

rozdz. Ewangelii św. Jana, twierdząc, że to, co znajdujemy

niemal u wszystkich myślicieli na ten temat jest najjaśniej

ukazane w Ewangelii, według której, jak sądzi Gratry, można

osądzać systemy filozoficzne, gdyż prawda jest jedna. Według

Gratry'ego Boga odkrywamy raczej w ciszy wewnętrznej niż w

świecie zewnętrznym. Bóg jest obecny w centrum naszego

serca, skąd przemawia do nas jak z sanktuarium. Toteż dzięki

cnocie dusza rozwija swe skrzydła i wznosi się do Boga oraz

słyszy w sobie głos Boży. Kwestia dyspozycji moralnej

pojawia się wtedy, gdy pytamy, czy każdy człowiek słyszy w

sobie ten głos Boży czy też nie. Otóż ten zmysł Boży może

być przygłuszony w duszy lub zniszczony przez niemoralne

życie i odwrócenie się od Boga. Gratry pisze na ten temat: „Czy

to tak trudno zrozumieć, że są ludzie dobrzy i źli, mądrzy i

nierozumni, dusze kochające i nie kochające, które kochają

tylko siebie. Czyż dusze egoistów, głupców, i ludzi złych mają

ten sam stosunek moralny i intelektualny do Boga i do świata,

co dusze nie zepsute, szlachetne, dobre i mądre? Jest jasne, że

jedne są odwrócone i oddzielone od Boga inteligencją

i sercem, a inne z nim złączone". (Connaissance de Dieu, t. 2, s.

200). Warunkiem skutecznego działania zmysłu Bożego, który

umożliwia poznanie Boga jest od strony negatywnej czystość i

nienaruszoność duszy oraz zachowanie, dzięki temu, jej

wrodzonych uzdolnień i wewnętrznej prawości, a od strony

pozytywnej miłość. Daje ona instynkt prawdy. Ważnym jej

dopełnieniem jest praktyka dobra, działanie, które pozwala

doświadczalnie przekonać się o prawdzie. Osobiste

doświadczenie daje najlepszą wiedzę. Dusza nie może

wzrastać w mądrości, jeśli nie spełnia jej poleceń i ogranicza

się do oglądania tylko abstrakcyjnego ideału, a nie dąży do

niego. Przyciąganie tego ideału słabnie w miarę, jak tylko się

go widzi, a nie zbliża do niego i jak się jedynie zastanawia, a nie

działa. Dopiero życie, praktyka dobra, realizacja ideału, dają

prawdziwa mądrość i wiedzę. Pełnienie dobra i dyscyplina

moralna muszą być podstawą prawdziwej filozofii, zgodnie ze

słowami Ewangelii: „Kto czyni prawdę zbliża się do światła”

(J 3,20). Jest to bardzo ważna i bardzo cenna myśl Gratry'ego.

W tym kierunku pójdzie kiedyś także Blondel i jego następcy.

A. Gratry wyróżnia trzy najważniejsze czynniki dyspozycji

moralnej: Czystość duszy, miłość i doświadczenie, które

płynie z praktyki dobra. W dziedzinie poznania Boga

szczególne znaczenie ma czystość duszy, jej wrażliwość i

szlachetność. Dusza nie zepsuta ma szczególną wrażliwość na

prawdę i zmysł Boży, dzięki któremu każda rzecz ukazuje jej

Boga, każda myśl do niego prowadzi, każde odczucie do niego

się kieruje. Jest to stanowisko na wskroś ewangeliczne,

chociaż Gratry nie wybiega tu poza obręb psychologicznych

obserwacji. Tak na przykład, dla potwierdzenia tej prawdy

sięga do lat dziecięcych odwołując się do wrażliwości dziecka.

Twierdzi, że dopiero z czasem zepsucie moralne i wadliwe

wychowanie utrudniają, a nawet uniemożliwiają poznanie

Boga. „Gdyby dusze były mniej zepsute, cała natura by nas

wznosiła do poznania Boga, do podziwu, adoracji i miłości",

(tamże, s. 176). Dla duszy czystej wszystko jest znakiem

istnienia Boga: niebo i ziemia, noc i dzień, najmniejsze nawet

stworzenie i poruszenie, gdyż ma ona instynktowną zdolność

do wznoszenia się od świata zewnętrznego do duszy i od duszy

do Boga. Gratry nazywa to aktem transcendencji, jest to akt

nierozdzielny inteligencji i woli, dzieło równoczesne

jasnowidzenia i moralności, można by je nazwać naturalną

modlitwą, pędem duszy, która się wznosi od bytu stworzonego

do Boga" (tamże, s. 75). H. de Lubac pisze o takim człowieku:

„Miłość czyni go jasnowidzącym. Stopniowo odzyskuje on

wzrok, którym za czasów pierwotnej nieskazitelności

kontemplował chwałę Pańską w Zwierciadle swej duszy"

(Katolicyzm, Kraków 1961, s. 55). Jeżeli przeciwnie, życie

moralne się rozprzęga, nie może się rozwijać życie

intelektualne. Niereligijność wydaje ludzi na pastwę zmysłów

i pozbawia przymiotów umysłu i serca. Zmysłowość

powoduje głupotę, która w parze z pychą popada w błędy,

tracąc resztki światła. Bóg nieustannie świeci w naszych

ciemnościach, ale przez grzech człowiek odpycha to światło.

Człowiek upadły nie może mieć jasnej inteligencji i pełnej

wolności, posiada te dary jak iskrę w popiele. Grzech jest

przyczyną zaślepienia zarówno w porządku naturalnym jak i

nadprzyrodzonym. Jest nim egoizm przeciwstawny miłości

Bożej. W sercu więc człowieka dokonuje się wybór za Bogiem

czy przeciw Bogu. Do właściwego wyboru konieczna jest

łaska. Gratry stwierdza, że „korzeni egoizmu, który jest

chorobą śmiertelną dusz, nie leczy się bynajmniej przez prosty

wysiłek rozumu i woli". (Credo w rozważaniu filozoficznym,

s. 129). Trzeba cudu i ofiary krzyża, żeby uleczyć nas z

egoizmu i zrodzić w sercach miłość, która uskrzydla duszę i

daje jej łatwość głębszego wnikania w prawdę Bożą. Jest to już

punkt widzenia teologiczny. Zależność poznania od miłości

przedstawia Gratry, posługując się piękną metaforą o absorpcji

wody, która obrazuje chłonność umysłu. Zdolność wody do

absorpcji zależy od temperatury, podobnie nic tak nie

powiększa zdolności umysłu jak gorące serce. Odznaczają się

tym najwybitniejsze umysły. Gratry pisze: „gdy serce jest

pełne miłości i życie rozpiera pierś, ma się instynkt tych

wszystkich prawd" (Connaissance de L’me, t. II, s. 254). To,

co filozofowie osiągają rozumem pokorni i prości ludzie

zdobywają sercem. Absolutne oddzielenie poznania od

moralności Gratry nazywa rafą podwodną filozofii. Jest ono

nie usprawiedliwione, gdyż zakłada, że rozum i wola, władze

jednej duszy, nie mają wspólnego korzenia, w którym się

stykają. Między poznaniem a wolnością i moralnością istnieje

ścisła więź. Doskonale to wyrazi Jakub Maritain, odwołując

się do twierdzenia Św. Tomasza: „prawość umysłu zależy od

uczciwości woli i to na podstawie nie tyle spekulatywnej ile

praktycznej egzystencjałności moralnego osadu. Wtedy tylko

może być słuszny praktyczny osąd, gdy rzeczywiście w danej

sytuacji jest słuszny dynamizm mego chcenia i dąży ku

prawdziwym dobrom ludzkiego życia" (B. Hring, Nauka

Chrystusa, t. I, s. 142). Gratry nazywa to zmysłem prawości.

Pozbawiony jest go człowiek nierozumny, który mówi w

sercu: „nie ma Boga". Uczciwość wymaga, aby człowiek był

otwarty na przyjęcie światła tak w zakresie poznania

przyrodzonego, jak i nadprzyrodzonego. Niestety zwłaszcza w

stosunku do tego drugiego światła ludzie kierują się

uprzedzeniami. Taka postawa uniemożliwia poznanie Boga.

Ogólnie można powiedzieć, że Gratry wymaga sakralnego

nastawienia do rzeczywistości jako warunku poznania Boga.

Operacji umysłowej w poszukiwania Boga musi towarzyszyć

akt moralny wolnej woli, która kocha i adoruje Boga. Bez tej

postawy szacunku i uwielbienia Boga, trudno dojść do

przekonania o realnym istnieniu Boga. Kto kocha prawdę i

szuka jej, ten musi odnosić się z szacunkiem do Boga, który

nas poucza i do wszystkich świadectw Bożych przemawia-

jących za istnieniem Boga. Musi więc mieć szacunek dla

przyrody, przez którą Bóg do nas przemawia i dla tajemnicy

duszy, w której jeszcze jaśniej Pan Bóg do nas przemawia,

wreszcie powinien mieć szacunek do nauczania, dzięki

któremu dowiadujemy się, że Bóg objawił się ludziom poprzez

pełne, bezpośrednie i nadprzyrodzone objawienie. Mając na

uwadze te uwarunkowania, o których pisze Gratry, zdajemy

sobie sprawę, że wiele jest dróg, które prowadzą do Pana

Boga i na żadnej z nich nie można postawić zakazu, jak to

trafnie wyraził Jakub Maritain. Niektóre z nich spróbujemy

ukazać, nie pretendując do wyczerpania tematu. Temat jest jak

morze niewyczerpalny. W miarę rozwoju ludzkości będzie

coraz jaśniej odsłaniać się rzeczywistość, która sama siebie nie

tłumaczy.

Najprostszą drogą do odkrycia istnienia Boga jest poznanie

otaczającej nas rzeczywistości. Dzięki współczesnej nauce

mamy szansę poznać dogłębnie tę rzeczywistość, która nas

urzeka, zwłaszcza, gdy jest rozpoznawana od strony

biochemii. Wystarczy przeczytać książkę Hoimara von

Ditfurtha: „Na początku był wodór", w której autor pisze:

„Stwierdzenie więc, że wszystko, co kiedykolwiek powstało

i kiedykolwiek w przyszłości powstanie, od samego początku

jako możliwość było zawarte w atomie wodoru, jest

najdonioślejszym odkryciem współczesnej wiedzy

przyrodniczej, ponieważ każdego z nas, kto nie chce się

gwałtownie odciąć od tego rozpoznania, zmusza do uznania

faktu, że świat ten, wraz ze swą historią ma przyczynę, która

w nim samym tkwić nie może. Poza zasięgiem tego jedynego

faktu każdy ma swobodę ułożenia sobie tego, co chce sądzić

o tej przyczynie, która owemu - według nas z niczego -

powstałemu atomowi najprostszego spośród wszystkich

pierwiastków, nadała takie możliwości rozwoju, że obejmują

one zarówno naszą egzystencję i naszą zadumę nad tym, jak -

cały Wszechświat" (s. 349). Jest to kapitalne stwierdzenie.

Gdyby jeszcze rozważyć problem zakodowania i niesły-

chanego złożenia organizmów żywych zarówno roślinnych jak

i zwierzęcych oraz skomplikowanych struktur białkowych i

niezwykłej wynalazczości w przyrodzie ożywionej, a także

sensowności, precyzji i mądrości nieuświadomionej w postaci

instynktu i świadomej u człowieka, to już tylko można

powtórzyć za Teilhardem De Chardin: „Sądzić, że to dzieje się

przypadkiem jest największą naiwnością". Obserwacja

przyrody nawet od zewnątrz zdumiewa. Zwróćmy np. uwagę

na tajemnice kwiatów. Mnóstwo kwiatów i to bardzo

różnorodnych jest pięciolistnych, tworzących tzw. „penta-

gramę", którą starożytni uważali za najdoskonalszą figurę

geometryczną. Charakteryzuje się ona tym, że w każdym

kierunku jest w niej złoty podział. Geometria w przyrodzie

(dostrzegał to Leonardo da Vinci!). Przyroda matematyczna

(Albert Einstein). Nasuwa się samorzutnie pytanie, dlaczego

przyroda jest matematyczna. Skąd ta harmonia i precyzja,

bogactwo form, sensowność praw i reguł oraz niesłychanie

złożona organizacja. Dziś niektórzy są skłonni określać

materię jako masa, energia i organizacja! Starożytni doszli do

stwierdzenia: nus panta diekosmese - umysł wszystko

uporządkował. Stąd do P. Boga już tylko krok. Kontemplacja

przyrody prowadzi do kontemplacji Boga! Drugi krok to

poznanie głębi natury ludzkiej. Otwarcie na nieskończoność,

pragnienie szczęścia, miłości, pasja życia, głos sumienia,

logika myślenia, głód i poszukiwanie prawdy, zwłaszcza tej

Najwyższej, pragnienie sensu, dążenie do doskonałości itd.

Rodzi się pytanie: kto nas tak ustawił, kto ukierunkował.

Pomijam już argumenty bardziej spekulatywne, między

innymi Św. Tomasza z Akwinu i Szkoły Krakowskiej (Ks.

Różycki, Ks. Kłósak), choć są one godne uwagi. Jedno jest

oczywiste: Bóg nie jest „wynalazkiem człowieka", lecz

najwspanialszym odkryciem. Boga się nie wymyśla. Bóg jest

i jest pełnią istnienia. Bez przyjęcia istnienia Boga świat jest

nie do pojęcia, gdyż nie ma w sobie racji istnienia. W encyklice

„Fides et ratio" Jan Paweł II potwierdza orzeczenie Soboru

Watykańskiego I, a także Wat. II, że człowiek „który z

natury jest filozofem" (według określenia samego Papieża),

może naturalnym rozumem poznać istnienie Boga. Podczas

pielgrzymki do Polski, na spotkaniu z przedstawicielami

nauki w Toruniu, Ojciec Św. dał także wyraz wielkiego

szacunku dla zdobyczy naukowych i nawet domagał się

większego zaufania do możliwości poznawczych ludzkiego

rozumu w aspekcie poznania istnienia Boga. Od stwierdzenia,

że Pan Bóg istnieje, do wiary w Boga osobowego droga

jeszcze daleka. W tym zakresie konieczne jest przyjęcie

objawienia. Powróćmy do A. Gratry'ego, gdyż godne uwagi

jest to, co pisze na ten temat. Daje on bowiem takie ujęcie

problemu wiary, które dopiero w naszych czasach doczekało

się pełnego rozwinięcia. Problem ten rozważa on na

płaszczyźnie relacji międzyosobowych. W jego pismach

wyraźnie zaznaczony jest personalny i dialogowy charakter

wiary. Jeżeli każdy atom - rozumuje Gratry - ma swoją realną

relację do innych atomów, to tym bardziej między duchami

wolnymi oraz inteligentnymi istnieją realne relacje osobowe,

a miłość pozwala im się wzajemnie przenikać. Jeżeli zaś ta

komunikacja duchowa między osobami stworzonymi wywiera

taki wpływ na ich wzajemne poznanie, to w stopniu daleko

większym wpływa na nieobecność Bożą, która oświeca umysł i

porusza serce (C. de Dieu, t. II, s. 354). Oczywiście chodzi nie o

obecność fizyczną, przez którą Bóg jest we wszystkich

stworzeniach, lecz o obecność moralną, osobową, dzięki której

Bóg jest w naszej duszy „jako Ojciec i Przyjaciel" (Credo w

rozważaniu filozoficznym, s. 13). Ze strony człowieka, który

pragnie poznać Boga, konieczne jest również podejście

osobowe. Jest wielkim złudzeniem, stwierdza Gratry sądzić, że

sama lektura i spekulacja mogą wystarczyć w poszukiwaniu

Boga. Realna i żywa prawda wymyka się tej spekulacji, a

udziela w osobistym doświadczeniu. Trzeba znaleźć żywego

Boga, nie abstrakcyjną ideę i nawiązać z nim osobisty kontakt.

Doświadczamy Boga w intymnym związku z Chrystusem, gdy

obcujemy z Nim jako osoba z osobą. Chrystus jest obecny w

nas jako mądrość Boża, która udziela się człowiekowi. Aby

znaleźć Boga w sposób osobowy nie trzeba więc wybiegać

poza siebie, lecz należy wrócić do siebie, gdyż On zajmuje

miejsce w centrum duszy. Jest bardziej w nas niż między nami.

Chrystus - mądrość osobowa - jest źródłem i wzorem pełnej

mądrości, boskiej i ludzkiej zarazem, którą ta boska

przeobraża i rozjaśnia. Jak w Chrystusie kresem wszystkiego

jest osoba Boska, podobnie w człowieku wszystko ma

zmierzać do Boga żywego i osobowego, obecnego w duszy

przez wiarę i miłość. Pełna i prawdziwa wiedza musi się

odnosić do Boga nie abstrakcyjnie poznanego, lecz samego

w sobie, substancjalnego, żywego i osobowego, będącego w

żywym i bezpośrednim związku z duszą. W odróżnieniu od

poznania naturalnego - pośredniego i abstrakcyjnego - wiara

nie jest chłodnym poznaniem umysłu, lecz jest najbardziej

żywotnym zaangażowaniem osobowym. (Tamże, s. 260-

264). „Wiara, jak pisze Gratry, jest swobodnym, moralnym,

personalnym i dobrowolnym udzielaniem się Boga

człowiekowi i człowieka Bogu, w którym Bóg wynosi nas

ponad siebie samych" (La Philosophie du Credo, s. 16). Wiara

w takim ujęciu jest wzajemnym darem z siebie, gdyż

towarzyszy jej miłość. Jest to wiara żywa, a posiadać wiarę

żywą to mieć Boga w sobie. „Wiara żywa jest poczuciem

obecności Boga w duszy przez miłość" (Tamże, s. 14).

Miłość jest czynnikiem decydującym. Poznanie Boga jest

zależne od zjednoczenia z Bogiem, jest ono rezultatem

stopniowego oczyszczenia i zbliżania się do Boga przez

miłość. Nie wystarczy więc oglądać dzieła Boże, jak to czynią

turyści, podziwiając obrazy na ścianach świątyni, lecz trzeba

zbliżyć się do ołtarza, zwrócić się do sanktuarium i złożyć z

siebie ofiarę by żyć dla Boga, wziąć krzyż Chrystusa, a

następnie otworzyć tabernakulum, aby dotykać Boga,

widzieć Go i słuchać, kosztować Go i żyć z Nim. Odnalezienie

Boga ma istotny wpływ na nasze relacje z ludźmi. Rodzi się

dzięki Niemu zmysł wspólnoty i dążenie do powszechnej

komunii. W dziedzinie poznania wszystko się rozjaśnia i

ożywia. Gdy dusza otwiera się i przyjmuje dar Boży,

ten dar przemienia ją i ożywia wszystkie jej siły, poddając je

rozumowi posłusznemu natchnieniom Bożym. Sam zaś rozum

nabiera szczególnej przenikliwości. Dzięki temu życie,

którego Pan Bóg udziela duszy staje się światłością, ogarnia

całego człowieka i wypełnia światłem substancjalnym. Jak

pisze Gratry: „to ktoś drugi, który w nas przebywa, nie

pozostawia nas samych, przemawia do nas, odpowiada na

nasze pytania, daje natchnienia, pobudza nas... pomaga,

prowadzi, naprawia zło, podnosi nas, przebacza i kocha nas.

Czujemy, że nie jesteśmy sami, że ktoś nas kocha, prowadzi,

podtrzymuje, unosi, ktoś od nas o wiele mądrzejszy,

mocniejszy i większy” (Logique, t. II, s. 213). Jeżeli Gratry

poznanie Boga łączy tak ściśle z życiem człowieka, a poznanie

naturalne uzależnia od nadprzyrodzonego i tak mocno

podkreśla personalny charakter wiary, to czyni to dlatego, że

rozumie, iż w poznaniu Boga zaangażowany jest cały

człowiek, a jego rozum nabiera specjalnej mocy i sprawności,

gdy działa w świetle wiary i w świetle objawienia Bożego, a w

ten sposób staje bezpośrednio przed Bogiem. Wiara w tym

świetle nie jest wyrzeczeniem się rozumu, lecz jego

doskonałością. „Podczas, gdy rozum przemawia, a światło w

sensie ścisłym naturalne świeci, przemawia również łaska (...),

jest tam podwójne słowo Boże naturalne i nadprzyrodzone,

którego odwieczna mądrość nie przestaje adresować do

rozumnego stworzenia. Słowo Boże przemawia zawsze, aby

dać jedno i drugie światło.”

Pan Bóg zwraca się do ludzkiej wolności, wola ludzka jednak,

jak pisze Gratry, nie jest nigdy ślepym dążeniem, gdyż łączy się

ściśle z inteligencją. Tak więc Bóg oświeca rozum i pobudza

wolę wpływając na całego człowieka, aby go doprowadzić do

wiary. Autor ukazuje wspaniałość Bożej miłości i mądrości,

która rozporządza nieskończonym bogactwem sposobów i

środków, aby trafić do umysłu i serca człowieka i pociągnąć

go ku sobie. Pierwszorzędną przyczyną aktu wiary jest Bóg,

drugorzędną człowiek, który sam z siebie nie zdoła uwierzyć.

Konieczna jest łaska Boża, aby go doprowadzić do wiary. Jego

zadaniem jest nie opierać się łasce. Nie mniej postawa

człowieka w przygotowaniu do wiary powinna być aktywna.

Musi on według Gratry'ego szukać Boga z całego serca.

Podsumowując pragnę podkreślić jak bardzo ważne dla

współczesnych nam ludzi jest to, co pisał A. Gratry już w

tamtych odległych czasach (XIX w.) o możliwościach rozumu

w zakresie poznania Boga, o jego otwartości na świat

nadprzyrodzony, a jednocześnie o konieczności uzdrawiania

go przez wiarę na każdym etapie jego odniesienia do Boga,

nawet w poznaniu tzw. naturalnym oraz o wzajemnym

oddziaływaniu na siebie rozumu i wiary, o zdecydowanie

dobroczynnym przenikaniu i wzmacnianiu się tych

rzeczywistości oraz o zależności poznania przyrodzonego i

nadprzyrodzonego od sposobu życia i moralnego

postępowania człowieka. Niewątpliwie zazębia się tu ujęcie

filozoficzne i teologiczne, ale w konkretnej rzeczywistości one

się łączą i uzupełniają. Nie bez znaczenia jest również

odniesienie do świata naukowego.

Zdaję sobie sprawę z tego, że wyrażone tutaj poglądy

wymagają osobistego przemyślenia, lecz żywię nadzieję, że

przynajmniej w pewnej mierze mogą pomóc do

przezwyciężaniu trudności napotykanych na drogach wiary i

prowadzących do wiary.

Ks. Edward Skotnicki (Kielce)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: