hanza.doc

1.Wstęp

Związek Hanzeatycki zwany krótko Hanzą, odegrał istotną rolę w dziejach północnej części Europy, ściślej krajów Bałtyku i Morza Północnego, w wiekach od XIII-XVII. Miasta należące do Związku Hanzeatyckiego rozrzucone były po wielu państwach, a Ich stopień zależności od zwierzchników feudalnych, tym samym zakres ich samorządu czy autonomii, pozostawał bardzo różny niejednokrotnie nawet znaczny. Wprawdzie Związek Hanzeatycki należy uznać za nietypowy twór polityczny, niemniej występował on jako pełnoprawny i ważny partner w ówczesnych stosunkach międzynarodowych, zdolny do przeprowadzania blokad gospodarczych, prowadzenia wojen, zawierania traktatów międzynarodowych i respektowani jego polityki i interesów przez ówczesne państwa. Wśród członków Hanzy znalazła się spora grupa miast polskich takich jak: Gdańsk, Toruń, Szczecin, Elbląg, Kołobrzeg, Słupsk, Chełmno, Braniewo, Malbork, a także czasowo Kraków i Wrocław, które odegrały ważną rolę w dziejach naszego narodu i naszych ziem.

Hanza- ugrupowanie kupców północnych Niemiec, przekształcone w połowie XIV w. w zrzeszenie miast- jest wysoce oryginalnym tworem w historii średniowiecza. Z pewnością tak w Niemczech jak i we Włoszech nie brakowało w owym czasie związków miast. Wszakże żaden z nich nie istniał tak długo i nie rozrósł się tak jak Hanza, która w okresie swojej świetności jednoczyła ponad 150 miast nadmorskich i śródlądowych, leżących na obszarze o szerokości 500 km między Zuderzee a zatoką Fińską i Bałtykiem a Turyngią. Gdzie indziej ligi miejskie zawierano ze względów politycznych, w celu bronienia niezawisłości i statutu prawnego członków. Hanza przeciwnie ukształtowała i utrzymywała by chronić swych kupców za granicą i rozbudowywać handel. Nie przeszkadzało to by zastępując słabnącą władzę cesarską stała się pierwszoplanową potęgą polityczną w północnej Europie zdolną do prowadzenia zwycięskich wojen z sąsiednimi państwami, zresztą zawsze w celach gospodarczych.

Historia Hanzy mieści się między dwoma dość ścisłymi datami: połową XII w. i połową XVII w. Zapoczątkowało ją powstanie Lubeki-bramy Zachodu na Wschód- założonej w 1158 r. w kraju wedyjskim. Jako datę wyznaczającą koniec Hanzy można przyjąć rok 1630, kiedy to Lubeka, Hamburg i Brema zawarły przymierze, które Hanzę właściwie zastąpiło. Niemniej na ogół określa się tę datę na rok 1669, kiedy to odbył się ostatni zjazd ogólnohanzeatycki, a ostateczna próba odnowy zakończyła się porażką.

2. Lokacja Lubeki

Około połowy XII w. nagle wzmogła się zapoczątkowana przed pół wiekiem niemiecka migracja na wschód. Wzorem innych wielkich panów feudalnych hrabia Holsztynu Adolf II z Schauenburga, lennik księcia Saksonii Henryka Lwa zapragnął zaludnić swoje ziemię. Jednocześnie hrabia postanowił założyć ośrodek kupiecki na wybrzeżu Bałtyku. Niewykluczone, że początkowo myślano o leżącym na półwyspie Wagrien Oldenburgu- potężnej warowni Obodrzyców- lecz leżał on za bardzo na uboczu. Korzystniejszą pozycję miała Lubeka leżąca nad Travą. Kilka lat wcześniej miejscowość dość pomyślnie się rozwijała, lecz w 1138 roku uległa zniszczeniu, co utrudniało obronę miasta w razie nagłego ataku. Ostatecznie Adolf II opowiedział się za zlewiskiem Wakenitz i Travy, odległym około 5 kilometrów od zniszczonego miasta. Był to trafny wybór. Zakola rzeki niemal całkowicie otaczały podłużny cypel o powierzchni około 200 hektarów, którego bagniste od ujścia Travy do Bałtyku Lubeka była zasadniczo bezpieczna od nagłej napaści piratów.

3. Pierwsze związki miast

W 1246 roku pojawiły się jednocześnie dwa związki miejski: jeden w Westfalii, drugi w Dolnej Saksonii. I z nich grupował Munster, Osnabrück, Minden, Hereford, Coestfield, stawiając sobie za cel zapewnienie swobodnego dostępu do rynku i wspólne zwalczanie każdego agresora. Liga saksońska powstała z przymierza między Münden i Northeim.

4. Cechy i środki działania Hanzy

Jedną z najbardziej uderzających cech dziejów Hanzy jest niewątpliwie kontrast między ogromem jej osiągnięć i nietrwałością jej struktury. Jako zespół miast z których żadne nie było suwerenne, Wspólnota nie miała osobowości prawnej- odkąd zabroniła używania pieczęci. Poza „Hanzetagiem” nie miała żadnej wspólnej instytucji, nie miała- przynamniej do połowy XVI w.- urzędników, nie miała regularnych dochodów finansowych, floty, armii. W wieku XV pobudką do zawiązywania nowych lig miast był coraz bardziej niepokojący nacisk wywierany przez książęta na miasta, te Ligii nazywano „tohopesate” co oznaczało „trzymać się razem”. Mimo słabości strukturalnych Hanza nie cierpiała na brak środków oddziaływania na własnych członków i obce państwa. Wobec członków stosowała perswazję, arbitraż, i wreszcie sankcje. W stosunku do obcych państw Hanza dysponowała zasadniczo trzema środkami egzekwowania swych żądań, były nimi: rokowania, zaprzestanie handlu i wojna.

5.Krótka charakterystyka miast

Miasta wendyjskie i zachodniopomorskie. Rozpoczynając przegląd od miast okręgu lubeckiego, stwierdzamy, że serce Hanzy stanowiły tak zwane miasta wedyjskie, do których należą prócz Lubeki miasta cesarskiego- należały Wyszomierz i Roztoka w Meklemburgii oraz Hamburg- siedziba arcybiskupstwa. Z tą grupą związane- aczkolwiek bardziej luźno- Strzałów na Pomorzu Zachodnim, saksońskie miasta Lunenburg oraz niewiele znacząca Kilonia w Holsztynie. Wzmocniona specjalnymi przymierzami, obejmującymi często bardziej odległe miasta, grupa wedyjska spełniała faktycznie rolę kierowniczą Hanzy już dużo wcześniej, niż jej ją oficjalnie powierzył w 1418 roku Hansetag.

Miasta saksońskie, turyngskie i brandenburskie. Na południe i na zachód od grupy wedyjskiej na obszarze Łaby po Wezerę i od morza Północnego po południowe stoki Harzu rozciągała się strefa grupy miast Dolnej Saksonii, liczącej mniej więcej 25 miast hanzeatyckich. Dziewięć z nich- Brunszwik, Goslar, Lüneberg, Hameln, Hildesheim, Getynga, Magdeburg i Brema- należało do Hanzy od połowy wieku XIV wieku.

Miasta westfalskie. W Westfalii na terenach leżących między Wezerą a doliną Renu, znajdywało się największe skupisko miast hanzeatyckich zliczywszy wszystkie większe lub mniejsze ośrodki miejskie, których mieszczanie korzystali z hanzeatyckich przywilejów, dochodzimy niemal do 80, aczkolwiek w połowie XV wieku około zaledwie 15 z nich- zgrupowanych wokół 4 głównych miast jakimi były Dortmund, Soest, Münster i Osnabrück było czynnymi członkami Wspólnoty.

Miasta niderlandzkie i nadreńskie. W połowie XV wieku w Niderlandach znajdowało się około 20 miast hanzeatyckich, związanych z okręgiem kolońskim. Z wyjątkiem odizolowanego na północy miasta Groningen pozostałe leżały na wschodnim wybrzeżu Zuiderzee (Staveren, Kampen, Hardwijk) wzdłuż rzeki Ijssel (Zwolle, Deventer, Zutphen) i w dolnym biegu Renu (Arnhem i Nijmegen).

Miasta pruskie, finlandzkie, szwedzkie. Mimo iż usytuowane na terytorium państwa zakonnego, miasta pruskie i finlandzkie należały do 2 różnych grup hanzeatyckich: 1. z nich były związane z miastami westfaldzkimi, 2 tworzyły- wraz z Visy- grupę gotlandzko-inflandzką. 6 pruskich miast hanzeatyckich- Gdańsk, Elbląg, Braniewo i Królewiec na wybrzeżu oraz Chełmno i Toruń nad Wisłą- miało tę szczególną cechę, że podlegały władcy, który sam był członkiem Hanzy, a mianowicie wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu.

6. Główne cechy

Zasadniczo można zdefiniować handel hanzeatycki jako handel prowadzony przez niemieckich kupców z miast północnej Europy przewożących produkty wschodnie na zachód i odwrotnie. To właśnie z tej wymiany między wschodem i zachód ziem północnych narodziła się i utrzymywała Hanza. Toteż handel hanzeatycki bardzo wcześnie skupił się na osi Nowogród-Rewel-Lubeka-Hamburg-Brugia-Londyn. Ten wielki główny szlak bazujący głównie na wymianie futer i wosku za sukno, a następnie sól, zasilały boczne dostawy z sąsiednich krajów od północy- ze Szwecji (miedź i żelazo), ze Skanii, Norwegii, a później z Islandii(ryby), ze Szkocji (sukno) od południa- z Prus i Polski (zboże i drewno), z Węgier (rudy), z południowych Niemiec (wino), z wybrzeży Francji i Portugalii (sól). Oczywiście zasilały go także produkty wytworzone lub zbierane w samej strefie hanzeatyckiej (piwo, płótno lniane, sól, zboże). Można powiedzieć, że rozwój osi Nowogród-Londyn odzwierciedlał rozkwit Hanzy. Jej osłabienie na skutek wtargnięcia Holendrów i rozwoju nowej, wschodnio-zachodniej drogi handlowej Wrocław-Lipsk-Frankfurt, było to sygnałem schyłku Wspólnoty

7. Wojna 30-letnia (1618-1648) i upadek Hanzy

Dramatyczne wydarzenia wojny 30-letniej jasno wykazały, że miasta Hanzy, pozbawione broni, podległe władcy były niezdolne do wspólnej polityki. Właśnie owo poczucie bezsilności pobudziło Hansetag w 1629 r. do wyrażenia życzenia by trzy miasta- Lubeka, Hamburk i Brema przejęły troskę o interesy całej Hanzy i działały w jej imieniu. Odkąd trwało już tylko obowiązujące przymierze między tymi miastami. W rzeczywistości owe trzy wolne hanzeatyckie miasta reprezentowały wyłącznie siebie, znikła wola jedności. Tak więc Hansetag z 1669 r. był ostatnim zgromadzeniem miast hanzeatyckich. Jest prawdopodobne, że współcześni nie odnieśli wrażenia nieuchronnego końca. Faktycznie Hanza przestała istnieć od drugiego ćwierćwiecza XVII w.