DOWODY SZLACHECTWA
O ile o szlachectwie mogą świadczyć dowody bezsporne takie jak dokumenty nadania szlachectwa, o tyle sprawa jest skomplikowana, że dokumenty te są pojedynczymi egzemplarzami. Nie wszyscy zatem potomkowie mogą przedstawić oryginał nadania szlachectwa ich przodkom, a liczne zajazdy szlacheckie często zamieniały w popiół tak dowody szlachectwa jak i całe dwory... Stąd tak bliski związek heraldyki i genealogii: do wywiedzenia szlachectwa od bezspornego przodka niezbędny był wywód genealogiczny, który w przypadku szlachcica był wywodem szlachectwa. Niestety, do czasów zaborów nie było urzędowo potwierdzanych wywodów. Dlatego też z chwilą postawienia tego wymagania przez zaborców duża część szlachty nie mogła sprostać temu wymogowi i nie została uznana za szlachtę (choć nią była i pozostaje do dzisiaj). Niestety, w wielu przypadkach nie jest możliwe doprowadzenie wywodu aż do nadania szlachectwa (od dwustu lat z powodu braku źródeł). W takich przypadkach ustalanie szlachectwa nie jest już na podstawie wywodu genealogicznego ale na podstawie poszlak, szeregu zdarzeń zarezerwowanych dla szlachty, jak np. dowód na posiadanie ziemi przed uwłaszczeniem.
Dowody bezsporne. O szlachectwie w sposób bezsporny świadczą:
· dokument nobilitacji lub
· dokument indygenatu
· wpis do Ksiąg Heroldii Królestwa Polskiego.
Dowody wystarczające. Na ogół wystarcza do poświadczenia szlachectwa wpis do Ksiąg Heroldii poszczególnych Guberni (w tym Galicji i Lodomerii). Czasem jednak mogą pojawiać się wątpliwości, gdyż aby uznać szlachcica za wylegitymowanego wystarczało poświadczenie o jego szlachectwie trzech okolicznych magnatów (co mogło być sposobem dla bogatych chętnych do korupcyjnego "stania się" szlachcicem). Dlatego też w przypadkach wątpliwych niezbędne jest dodatkowe źródło wskazujące na szlachectwo. Wystarczającym dowodem są akta sądowe z procesu oczyszczenia się z nagany szlachectwa.
Dowody pośrednie. W przypadku braku możliwości przeprowadzenia wywodu aż do nadania szlachectwa o przynależności do szlachty przodka mogą świadczyć poszlaki, zapisy różnych zdarzeń zarezerwowanych dla szlachty:
· dokumenty stwierdzające fakt posiadania ziemi przed 1791 r.
· sprawowanie urzędów ziemskich
· wpisach w księgach metrykalnych z tytułem Pan, JgMość, szlachetny, urodzony, dziedzic, gospodarz dziedziczny, gospodarz "na własnej cząstce ziemi", rolnik dziedziczny, dziedzicznie zamieszkały, świetnie urodzony, dziedzic, szlachcic, szlachcic niewylegitymowany, szlachcic legitymujący się, possesor zastawny, nobilis, generousus, honestos itp.
· wpisach w rejestrach podatkowych (pogłówne, podymne) z tytułem Pan, nobilis, generousus, honestos itp.
· występowaniu w spisach pospolitego ruszenia
· inne wskazujące na przynależność do stanu szlacheckiego.
Po upadku Rzeczypospolitej zaborcy wprowadzili własne przepisy regulujące przynależność do stanu szlacheckiego. We wszystkich trzech zaborach stosowano bardzo podobne metody. Generalnie próbowano zaskarbić sobie względy rodzin zamożnych i arystokratycznych przez nadawanie tytułów szlacheckich, natomiast drobną szlachtę starano się zepchnąć do stanu chłopskiego. W wyniku tego procesu wiele tysięcy starych rodzin szlacheckich uległo pełnej deklasacji.
W zaborze austriackim wprowadzono stopnie szlachectwa. Szlachtę podzielono na panów (magnatów) i rycerzy. Do pierwszych zaliczono rodziny utytułowane: książąt (tylko potomkowie rodzin panujących), hrabiów (rodziny, którym tytuł nadano jeszcze w czasach Rzeczpospolitej), baronów. Druga grupa podzielona została na dwie podgrupy:
· szlachtę odwieczną (zwaną Uradel),
· szlachtę z przywileju stanowego na podstawie nobilitacji (zwaną Briefadel)
· oraz Landadel jak i rodziny mediatyzowane
Stopnie szlachectwa austriackiego:
· stopień pierwszy - szlachta prosta (Einfach Adel) nie używająca tytułów (poza tytułem honorowym edler)
· stopień drugi - szlachta z tytułem ritter
· stopień trzeci (arystokracja) - baronowie
· stopień czwarty (arystokracja) - hrabiowie
· stopień piąty (arystokracja) - książęta (Fürst)
Wspólnym wyróżnikiem dla wszystkich stopni szlachectwa w Austrii było dodanie przed nazwiskiem partykuły von (co zniosło postanowienie Zgromadzenia Ludowego Austrii w 1919 r.). Należy tutaj dodać, że w Austrii - odmiennie niż w Polsce - nie istnieją nazwy herbów. Nazwami herbów posługiwały się wyłącznie rodziny wylegitymowane ze szlachectwa polskiego. Podawanie herbu przy nobilitacjach austriackich jest błędem. Herbami nie są również predykaty (przydomki), które można było uzyskać wraz z nobilitacją. W uznaniu szczególnych zasług można było uzyskać podwyższenie stopnia szlachectwa. Zatwierdzenie szlachectwa polskiego przy wpisie do Metryki nazywane było "szlachectwem staropolskim".
W zaborze pruskim przyjęto podobne kryteria jak w Galicji, z tym, iż dodano warunek posiadania dóbr ziemskich.
W zaborze rosyjskim szlachta musiała składać w sądach ziemskich szereg dokumentów i dowodów. Sądy ziemskie po rozpatrzeniu tychże orzekały o szlachectwie. Zgodnie z tak zwaną hramotą Katarzyny II szlachectwa owe zapisywano do jednej z sześciu ksiąg. Księgi te zawierały wykazy szlachty według poniższych podziałów:
1. szlachta, która nie mogła udowodnić swojego pochodzenia od dawniej niż 100 lat,
2. osoby obdarzone
3. osoby, które uzyskały prawo „nowego szlachectwa” na podstawie stopnia urzędniczego,
4. szlachta cudzoziemska osiadła w Rosji,
5. szlachta utytułowana,
6. szlachta nieutytułowana, która udowodniła swoje pochodzenie sprzed 1685 r.
W Polsce niepodległej, według postanowień konstytucji marcowej z 1921 r., zniesiony został stan szlachecki. Art.96 tej konstytucji głosił, że odrodzone państwo polskie nie uznaje żadnych herbów, tytułów i przywilejów dziedzicznych. Kolejna konstytucja, tzw. kwietniowa z 1935 r., znosząc (art.81, par. 2) poprzednie postanowienia, wprowadziła de facto stan rzeczy sprzed 1921 r. Oznaczało to, że obywatele naszego kraju mogli używać posiadanych tytułów w dokumentacjach osobistych.na podstawie: Encyklopedia PWN, http://region.halicz.pl/szlachta/szlachta.htm, Aleksander M. Kuźmin na łamach www.bezuprzedzen.pl
rozniczka1