Adolf Kliszewicz, „ŚREDNIOWIECZE A TERAŹNIEJSZOŚĆ. CHARAKTERYSTYKA DWÓCH ŚWIATOPOGLĄDÓW”, Kraków 1927, Nakładem Autora, (Fragment) str. 131-136.
Zakończenie
Najnowsze czasy, wiek XVIII, a szczególnie XIX, są właśnie tym okresem stopniowego emancypowania się ludzkości od Istoty Wyższej i z posłuszeństwa niezłomnym prawom moralnym, złożonym w duszy człowieka przez Boga. Kryzys, który przeżywa obecnie świat cywilizowany, jest właśnie konsekwentnym wynikiem tego obranego ostatnio przez ludzkość kierunku, który ją doprowadza nie tylko do straszliwej pustki duchowej i utraty Królestwa Bożego, które „jest wewnątrz nas", ale również i do stopniowej utraty tej, tak namiętnie szukanej „reszty", która obecnie poczyna się kurczyć i która może zniknąć jeszcze w większym stopniu,
gdy ludzkość współczesna, uzbrojona w straszliwe
nowoczesne narzędzia zniszczenia, w szaleńczem zaślepieniu i
bratobójczej walce pocznie doszczętnie niszczyć cały materjalny
dorobek wieków, by następnie swe wyemancypowanie od
Boga uwieńczyć, na wzór współczesnej Rosji, bezwzględną
zależnością i posłuszeństwem względem garstki
bezwartościowych nikczemnych tyranów.
Takie ostateczne mechaniczne zjednoczenie ludzkości
całej oznaczałoby właściwie kres procesu historycznego, oraz
stanowiłoby zakończenie tego groźnego procesu niwelacji
duchowej, która zagarnia obecnie coraz więcej ludzkość
w swe potworne szpony, grożąc przykryciem jej w przyszłości
zupełnie całunem śmierci duchowej. Jak kroczy ten proces
niwelacji w dziedzinie moralno społecznej, w związku z
upadkiem światopoglądu chrześcijańskiego, starałem się wykazać
poprzednio i to było właściwym celem niniejszej pracy, ale
nie można również pominąć tu chociażby krótką wzmianką
faktu, rzucającego się wszystkim w oczy, że cywilizacja nasza
załamuje się obecnie nie tylko pod względem moralnym, ale
też i intelektualnym, że upada obecnie również nauka, sztuka
i literatura i wogóle słabnie rozpęd myśli ludzkiej w
dziedzinie teoretyczno-poznawczej, ustępując miejsca hyperkry-
tyce i sceptyzmowi. Co do nauki, to już od początku naszego
stulecia daje się słyszeć głuchy łoskot min, podłożonych
pod jej potężny gmach, a wszystkie teorje i koncepcje
fizycznej budowy świata, które do niedawna jeszcze uchodziły
prawie za niewzruszone pewniki, obecnie zaczynają tracić
swą bezwzględną wartość w oczach ludzi, nie wyłączając
nawet teorji heljocentrycznego systemu świata i teorji po-
133
wszechnego ciążenia, które to teorje przestają już dawać
odpowiedź na wszystkie kosmologiczne zagadnienia. Nauka,
jak się zdaje, opisała koło — mam tu, ma się rozumieć, na
myśli tylko jej teoretyczno-poznawcze wyniki, nie zaś jej
praktyczne zastosowania oraz metody badań, które
zachowują i obecnie swą bezwzględną wartość — opisała koło,
by po 400 latach dociekań i badań stanąć bezradnie przed
tern samem nierozwiązalnem X, jakiem pozostaje wszechświat
dla umysłu ludzkiego. Obecnie przeżywamy okres, jeżeli nie
bankructwa, to w każdym razie wielkiego sceptycyzmu
względem nauki, która nie jest już wstanie wypełnić swą treścią
duchowej strony człowieka, jak to było możliwem w XVIII
lub XIX wiekach, kiedy wierzono w boską niemal i
nieograniczoną potęgę rozumu ludzkiego. O upadku sztuki i
literatury niema chyba potrzeby rozszerzać się zbyt wiele. Bo
dla wszystkich jest on widoczny. Sztuka i literatura upadają
ostatecznie przytłoczone straszliwą mechanizacją życia w
związku z oderwaniem ludzkości od wszelkich
transcendentalnych ideałów, ostatni epigoni wymierają, a następców niema.
Tak więc groźny proces zmechanizowania i niwelacji
świata przejawia się we wszystkich dziedzinach życia
ludzkiego, zaś w dziedzinie moralno-społecznej proces ten
znajduje swój wyraz, jak to już przedstawiliśmy poprzednio,
w rozkładzie życia społecznego i państwowego,
skierowującego ludzkość nieubłaganie ku mechanicznemu zjednoczeniu,
przedsmakiem czego może służyć obecny bolszewizm rosyjski.
Pozostawałoby jeszcze obecnie odpowiedzieć na pytartie, jakie
historjozoficzne znaczenie mieć może chylenie się do upadku
cywilizacji współczesnej wogóle, a w szczególe co właściwie
mogłoby oznaczać fakt uniwersalnego, mechanicznego
zjednoczenia ludzkości, gdyby takowe ostatecznie nastąpiło.
Odpowiedź na to pytanie będzie zasadniczo różna u
chrześcijanina i u ewolucyjnego monisty, jak zasadniczo różne są ich
światopoglądy. Dla monisty życie wszechświata jest tylko
wiecznym procesem ewolucji bezosobowego absolutu, światy
powstają i światy giną, powstają również i upadają
cywilizacje ludzkie na tym jednym z najmniejszych światów, jakim
jest kula ziemska, zaś w całym historycznym procesie
ludzkości nie należy i nie można doszukiwać się ani pierwia-
134
stków celowości ani też pierwiastków etycznych, a
zjawiskiem nieuniknionem jest nie tylko upadek wszelkich cywi-
lizacyj ziemskich, ale i ostateczna fizyczna śmierć nasze;
globu, któraby jednak była tylko nic nie znaczącym epiz»
dem w nieskończonych przestworzach wszechświata, w k
rych proces wieczysty ewolucji bezosobowego absolutu
stwarza bez końca nowe światy i nowe formy życia. Do umysłu
ludzi o powyższym światopoglądzie nie przemawia zupełnie
fakt chylenia się do upadku naszej cywilizacji właśnie w
okresie, w którym również upadek światopoglądu
chrześcijańskiego deszedł, zdaje się, do swego szczytu; nie mówią im
nic katastrofy bez końca lat ostatnich wojny, mory,
trzęsienia ziemi, straszliwe burze i powodzie; ludzie ci zdają się
nie słyszeć głuchego pomruku morza dziejów, które staje
się wyjątkowo burzliwem w naszem stuleciu, ani rozumieć
groźnego memento mori, jakiem jest bolszewizm dla
cywilizacji współczesnej. Wszystkie te zjawiska nie służą dla nich
ostrzeżeniem, że ludzkość wkroczyła na zupełnie błędne
drogi i kroczy niemi, bo błędnych dróg niema według ich
światopoglądu, gdyż świat nie posiada gospodarza i
kierownika, a proces kosmiczny i historyczny rozwija się
deterministycznie i nieubłaganie w pewnym określonym kierunku,
by, osięgnąwszy pewien najwyższy punkt, rozpocząć
ewolucję wsteczną i tak kontynuować bez końca swój wieczysty
i tragiczny taniec. Do ludzi ó takim światopoglądzie można
słusznie zastosować słowa Chrystusa, że mają oczy, by nie
widzieć, a uszy, by nie słyszeć, a zaznaczający się obecnie
upadek naszej cywilizacji będzie dla nich tylko zupełnie na-
turalnem i koniecznem drobnem zjawiskiem w oceanie
wieczystej ewolucji wszechświata, zjawiskiem pozbawionem
wszelkiego głębszego sensu i znaczenia.
Ale całkiem innem musi być historjozoficzne ujęcie
zjawiska upadku naszej cywilizacji i wszystkich wydarzeń
współczesnych u człowieka o światopoglądzie chrześcijańskim.
Dla niego proces dziejów ludzkości i świata wogóle jest
procesem, mającym doprowadzić do ponownej jedności
stworzenia ze Stwórcą, jedności, zerwanej już w zaraniu dziejów
świata. W myśl tego antyczny okres dziejów ludzkości był
okresem przygotowawczym do tego zjednoczenia, okresem,
135
w którym zbankrutował wyłącznie ziemski element w
człowieku, a człowiek, doszedłszy do uświadomienia sobie
dwoistości swej natury, uczuł potrzebę duchowego odrodzenia
się. Potem następuje chrystjanizacja świata, która miała się
już stać ostateczną drogą, prowadzącą do zjednoczenia
stworzenia ze Stwórcą; jest to drugi okres w dziejach ludzkości,
okres wieków średnich z ich dążeniem do podniesienia
w człowieku pierwiastka transcendentalnego, duchowego
ponad ziemski, cielesny, w celu przygotowania gruntu pod
przyszłe transcendentalne Królestwo Boże, w którem stworzenie
zjednoczy się ze swym Stwórcą. Okres ten należy uważać
za kulminacyjny punkt w dziejach ludzkości, wydał albowiem
on największą ilość ludzi, którzy potrafili przezwyciężyć
w sobie pierwiastek ziemski w najwyższym możliwym tu na
ziemi stopniu, rozwinąć natomiast w sobie pierwiastek
duchowy do niesłychanej przedtem i potem doskonałości i mocy.
Załamanie się ideologji wieków średnich i stopniowe
przejście do nowego światopoglądu oznaczało jednocześnie
rozpoczęcie trzeciego, trwającego po dziś dzień okresu w
dziejach ludzkości, w którym pierwiastek ziemski w człowieku
nie tylko upomina się ze wzrastającą siłą o swe prawa, ale
doprowadza do ponownego podporządkowania sobie
pierwiastka duchowego, już nie nieświadomie, jak w epoce
antycznej, ale zupełnie świadomie i wbrew podstawowym
zasadom chrześcijaństwa.
Dzieje ludzkości z punktu widzenia chrześcijańskiego
dadzą się więc podzielić zasadniczo na te same trzy okresy,
jakie są przyjęte w klasycznym dotychczas naukowym
podziale historji świata, to jest na okres starożytny, wieków
średnich i nowożytny. W pierwszym z nich, starożytnym,
ludzkość, pogrążona w ciemnościach duchowych, stawia
nieświadomie element ziemski, cielesny ponad duchowy,
transcendentalny, ciała ponad duszą: w drugim okresie,
średniowiecznym, oświetlonym już światłem Ewangelji, duch
góruje, a przynajmniej szczerze dąży do górowania nad ciałem,
i wreszcie w trzecim, nowożytnym, ludzkość, świadoma prawdy,
stawia jednak ponownie i już zupełnie świadomie
pierwiastek ziemski ponad transcendentalny, ciało ponad duszą
i fakt ten dla historjozofji chrześcijańskiej staje się jedynem
136
i wystarczającem wytłumaczeniem tego katastrofalnego
załamania się cywilizacji współczesnej, na jakie patrzymy.
W jednym z najobszerniejszych i najgruntowniejszych
dzieł o średniowieczu, wydanem poraź pierwszy mniej
więcej przed czterdziestu laty (Eucken, Geschichfe und Sysfem
der miffelalfetlichen We(fanschauung) spotykamy następujący
pogląd na dzieje ludzkości: okres antyczny, z jego wyraźną
przewagą pierwiastka ziemskiego, nad transcendentalnym,
ciała nad duchem, stanowi tezę; okres średniowieczny z jego
przewagą ducha nad ciałem i zaprzeczeniem pierwiastka
ziemskiego w człowieku — antytezę; czasy zaś nowe mają
się stać syntezą, harmonijnem uzgodnieniem obu
zwalczających się dotychczas pierwiastków ziemskiego i
transcendentalnego. Gdyby autor powyższego dzieła, który był, rzecz
jasna, heglistą, pisał swe dzieło w obecnych czasach po
wielkiej wojnie światowej, nie przyznałby niezawodnie epoce
naszej charakteru syntetycznego, a odrzuciłby,
najprawdopodobniej, i sam heglowski schemat dziejów. Zaiste bowiem
czasy nasze nie mają w sobie nic z harmonji i syntezy;
przeciwnie, są one dla historjozofji chrześcijańskiej zupełnie
wyraźnym okresem, w którym elementy zła stają do
otwartej walki z pierwiastkami dobra, założonemi w ludzkości
przez chrześcijaństwo, okresem, będącym według wszelkich
oznak początkiem ostatecznego zmagania się tych
pierwiastków, które w myśl nauki chrześcijańskiej nastąpić musi, by
zarówno dobro, jak i zło dojrzały ostatecznie w świecie, zaś
obecny upadek naszej cywilizacji stwierdza tylko
bezwzględnie istnienie nieubłaganego prawa, iż podcięcie niewidomych
korzeni ludzkości w sferze nadzmysłowej sprowadza nieunik-
nienie uwiąd jej również w sferze widomej, zmysłowej. Gdyby
zaś przejawiający się obecnie proces ogólnej niwelacji i upadku
wszystkich instytucyj ludzkiego współżycia miał doprowadzić
ostatecznie do mechanicznego uniwersalnego zjednoczenia
ludzkości na wzór starorzymskiego, to fakt ten dla historjozofji
chrześcijańskiej byłby tylko dowodem, że samodzielny proces
historyczny ludzkości jest już na ukończeniu i że zbliża się
wtóra, przepowiedziana pełnia czasów, po której może
nastąpić jedynie bezpośrednia ingerencja Boża w sprawach świata.
marian_491