M. Kofta, T. Szustrowa - Poczucie kontroli, złudzenia na temat siebie, odpowiedzialność psychologiczna.pdf - Psycho 1.2 Emocje i motywacja - psychika1

Mirosław Kofta

Wydział Psychologii

Uniwersytet Warszawski

Poczucie kontroli,

złudzenia na temat siebie,

a adaptacja psychologiczna 1

Badania nad człowiekiem jako przyczyną zdarzeń to dziś jeden z ważnych nur

tów społecznej psychologii osobowości. Nie zawsze jednak tak było. W liczącej sobie

niewiele ponad sto lat psychologii naukowej, nazywanej też często psychologią

akademicką, przez dłuższy czas niemal całkowicie ignorowano fakt, że człowiek jest

bytem podmiotowym, tzn. formułuje zamiary, które pragnie zrealizować, czuje się

przez pewne okoliczności zniewolony, oddychając pełną piersią w innych, dostrzega,

że ma wpływ na bieg wydarzeń bądź przeciwnie - że wpływu tego jest pozbawiony.

Ignorowano więc coś, co składa się, oprócz innych atrybutów, na intuicyjne pojęcie

osoby ludzkiej jako czynnika sprawczego, pragnącego kształtować swój własny los.

Wzorując się na bardziej zaawansowanych naukach, takich jak fizyka lub biologia,

psychologowie traktowali swój własny przedmiot badań jako rodzaj obiektu, którego

zachowanie da się całkowicie objaśnić działaniem zespołu sił zewnętrznych (np.

wpływów otoczenia fizycznego, technik wychowawczych, ról społecznych itd.).

Tak uprawiana psychologia naukowa pozostawała w rażącej niezgodności

z subiektywnym doświadczeniem każdego z nas, doświadczeniem „chcenia",

wyboru, niezgody na przydzielane nam role oraz sposoby postępowania, doświad

czeniem oddziaływania na innych i świat fizyczny, wywoływania pożądanych przez

nas zmian. Studia nad podmiotową kontrolą działania, o których będzie tu mowa, są

próbą zasypania przepaści między tradycyjną psychologią akademicką ujmującą

człowieka jako „rzecz", a psychologią potoczną, która mówi nam nieustannie, że

jesteśmy nie tylko widzami zdarzeń i ofiarami przemożnych sił kierujących naszym

postępowaniem (chociaż i tak się może zdarzyć), ale również - źródłem wpływu na

rzeczywistość, podmiotem zmian, twórcami własnego losu na dobre i na złe

W opracowaniu tym będę poszukiwał odpowiedzi na pytanie, czy można

człowiekowi przypisać potrzebę kontroli, co decyduje o spostrzeganiu własnego

Przygotowanie tego opracowania było częściowo wspierane ze środków na Badania Statutowe

(BST) Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.

199

wpływu na bieg zdarzeń, a także, jaki wpływ na zachowanie ma fakt, że człowiek

czuje się panem samego siebie. Spróbuję też odpowiedzieć na pytanie, dlaczego

poczucie kontroli sprzyja adaptacji psychologicznej, dobremu radzeniu sobie z trud

nymi emocjonalnie doświadczeniami.

Psychologowie sądzą, że na doświadczenie podmiotowej kontroli składają się

powiązane ze sobą odczucia i sądy. Najważniejsze wśród nich, to odczucie wolnoś

ci wyboru, percepcja wpływu na rzeczywistość, oraz poczucie własnej skuteczności

(kompetencji).

Poczucie kontroli zależy od spostrzegania dowolności swojego zachowania.

Człowiek odczuwa wolność wyboru, kiedy spostrzega, że ma więcej niż jedną

możliwość działania, i sądzi, że od niego samego zależy, na którą z nich się zdecy

duje (por. Harvey, Harris i Lightner, 1979; Kofta, 1983). Ze spostrzeganiem wol

ności wyboru wiąże się poczucie autodeterminacji, a więc przeświadczenie, że

własne „ja" jest źródłem myśli, ocen i działań (Deci i Ryan, 1985).

Na nieco inny aspekt podmiotowej kontroli zwrócili uwagę badacze zajmujący

się percepcją zależności miedzy działaniami a ich następstwami (por. Averill, 1973;

Drwal, 1978; Kofta, 1977; Seligman, 1975; Wortman, 1975). Poczucie kontroli

wynika według nich z tego, że ludzie dostrzegają związek między swoimi działania

mi a ich następstwami (np. sukcesami bądź niepowodzeniami). Innymi słowy, spo

strzegają swoje zachowanie jako przyczynę, zaś rozpatrywane zdarzenie - jako sku

tek tego zachowania.

Wreszcie, poczucie kontroli ściśle wiąże się z percepcją własnej skuteczności

(self-efficacy; por. Bandura, 1977, 1982), czyli z przeświadczeniem człowieka, że

jest w stanie podjąć i doprowadzić do skutku działanie, umożliwiające realizację

ważnego dlań celu. Poczucie własnej skuteczności to nic innego jak wiara w siebie,

w swoje możliwości. Miarą stopnia skuteczności naszych działań jest osiągnięcie

pożądanego przez nas skutku, a nie sama ocena stopnia zależności między działa

niem a jego wynikami.

Chociaż podkreśla się często istotne różnice między percepcją wolności, zależ

ności wyników od naszych działań i własnej skuteczności (por. Averill, 1973; Ban

dura, 1977; Deci i Ryan, 1985; Harvey, 1976), to jednak są one wzajemnie z sobą

powiązane i częściowo się warunkują. Tak np. stwierdzono w badaniach, że poczu

cie wolności wyboru sprzyja dostrzeganiu wpływu na rzeczywistość i utwierdza

wiarę we własne możliwości (np. Harvey i Harris, 1975; Jellison i Harvey; 1973;

Langer, 1975; Wortman, 1975).

Poczucie kontroli bierze się nie tylko z tego, że doprowadzamy do realnych zmian

w świecie (kontrola behawioralna), ale i z tego, że jesteśmy w stanie przewidzieć z pew

nym prawdopodobieństwem, jaki będzie przebieg wydarzeń. W tym ostatnim przypad

ku mówimy o kontroli poznawczej, gdyż poczucie panowania nad światem bierze się

z wiedzy o rzeczywistości i o nas samych, z poznania związków między zdarzeniami,

z rozumienia otaczającego nas świata rzeczy i ludzi, oraz możliwości przewidywania

zdarzeń. Badania wskazują, że kontrola poznawcza jest ściśle związana z kontrolą

behawioralną: jedna warunkuje drugą, a efekty psychologiczne każdej z nich są

w wielu przypadkach zbliżone (por. Averill, 1973; Glass i Singer, 1972; Schulz, 1976).

200

Czy człowiek ma potrzebę sprawstwa?

Czy w człowieku tkwi naturalne dążenie do wywierania wpływu na świat? Czy

można mu przypisać potrzebę sprawowania kontroli nad biegiem zdarzeń?

Wielu autorów przypuszcza, że pragnienie bycia przyczyną zdarzeń jest ele

mentarną motywacją, przyrównywalną do podstawowych potrzeb biologicznych

(por. DeCharms, 1968; Deci i Ryan, 1985; White, 1959). Innymi słowy, z dwóch

możliwych pozycji do wyboru: pozycji czynnika zmian w otoczeniu i pozycji pion

ka - człowiek w naturalny sposób przyjmuje pierwszą z nich. Oczywiście, może

być pod wpływem przemożnych okoliczności sprowadzony do roli pionka, jed

nakże pozycji tej nie lubi i pragnie zmienić ją na przeciwstawną. Uzasadniając tego

rodzaju tezę, psychologowie wskazują na korzyści, jakie ludzie czerpią z faktu, iż

cieszą się wolnością i możliwością wywierania wpływu: sytuacja taka pozwala im

dostosowywać charakter podejmowanego działania oraz rodzaj gratyfikacji do aktu

alnie dominującej potrzeby (por. Brehm, 1966; Kofta, 1977). Innymi słowy,

dysponowanie możliwością wpływu po prostu ułatwia zaspokajanie potrzeb.

Czy ta filozoficzna niemal teza, przypisująca człowiekowi potrzebę spraw

stwa, może być wsparta wynikami badań empirycznych? Próbując odpowiedzieć na

to pytanie sięgnijmy do dwóch rodzajów danych: dotyczących dążenia do wolnoś

ci i dążenia do podmiotowej kontroli.

Badania nad wolnością wyboru

Niektóre z nich wskazują, że ludzie wolą sytuacje, w których istnieje możli

wość wyboru (por. Voss i Homzie, 1970). Tak np. stwierdzono, że dzieci przed

szkolne wolały same decydować o wyborze nagrody niż pozostawiać tę decyzję

osobie dorosłej nawet wtedy, gdy wiązało się to z dodatkowymi kosztami psycho

logicznymi, np. z odroczeniem uzyskania nagrody (Brigham i Hockstra, 1984). Jest

rzeczą interesującą, że preferowanie możliwości wyboru „dla niego samego"

stwierdza się również u zwierząt, np. u gołębi (por. Catania i Sagvolden, 1980), co

może wskazywać na wrodzony charakter tej tendencji.

W innych z kolei badaniach wykazano, że doświadczenie wolności wyboru

wiąże się z uczuciami przyjemnymi, zaś brak wolności bądź jej ograniczenie -

z uczuciami nieprzyjemnymi. W jednym z badań (cyt. za Harvey i Smith, 1977,

s. 104) proszono ludzi o zapisywanie swoich codziennych form aktywności wraz

z oceną, w jakim stopniu czuli się wolni przy angażowaniu się w nie, i czy były one

przyjemne czy też nieprzyjemne. Okazało się, że odczucie wolności i przyjemnoś

ci były z sobą silnie skorelowane. W innych badaniach (Harvey i Jellison, 1974)

stwierdzono, że im większe było subiektywne odczucie wolności wyboru przy

podejmowaniu decyzji, tym większe też było zadowolenie z tej decyzji. Ponadto

wykazano, że ograniczenie wolności wyboru wzbudza uczucie wrogości (badania

Stephana Worchela, cyt. za Wicklund, 1974), oraz prowadzi do obniżenia nastroju

i uczucia napięcia (Ryan, Mims i Koestner, 1983).

201

Okazuje się też (por. Brehm, 1966; Wicklund, 1974), że ludzie aktywnie

bronią własnej wolności. Jeżeli oczekują, że będą mogli dokonywać wyboru, to

groźba ograniczenia wolności wywołuje opór zwany reaktancją (psychological

reactance, termin wprowadzony przez Jacka Brehma). Reaktancją przejawia się

w tym, że rośnie atrakcyjność „zakazanego" działania a także skłonność do jego

podejmowania. Mówiąc mniej uczenie, ludzie mają naturalną tendencję do prze

ciwstawiania się ograniczeniom wolności, tzn. do buntu, przekory, „postawienia na

swoim". Oczywiście, nie należy wyciągać z tego zbyt daleko idących wniosków;

reaktancją nie jest jedyną motywacją ludzkich działań, dlatego też bardzo często

zdarza się, że podporządkowujemy się - mimo niechęci - presji ze strony innych

(np. władzy, autorytetu), pragniemy bowiem uniknąć negatywnych konsekwencji

w postaci kar, dezaprobaty itd. Pamiętajmy też, że reaktancją występuje o tyle tylko,

o ile człowiek oczekuje możliwości wyboru. Jeżeli oczekiwania takiego nie ma, nie

należy się wcale spodziewać reakcji oporu na próby ingerowania z zewnątrz

w nasze postępowanie (tak przynajmniej twierdzą zwolennicy teorii reaktancji).

Badania nad wolnością wyboru jako faktem psychologicznym skłaniają więc

do konkluzji, że ludzie preferują możliwość wyboru nad jej brak; odczuwają emoc

je pozytywne, kiedy czują się wolni, i negatywne, gdy ich wolność jest ograniczo

na; wreszcie, działają w taki sposób, by przywrócić zagrożoną wolność wyboru.

Wszystkie te płynące z badań wnioski są w wysokim stopniu zgodne z tezą, iż

człowiek ma naturalną potrzebę podmiotowej kontroli.

Badania nad percepcją wpływu na bieg wydarzeń

Czy dyskutowaną tu ogólną tezę da się utrzymać i wtedy, kiedy przejdziemy

do innego aspektu poczucia kontroli, tj. do percepcji wpływu na bieg wydarzeń?

Badania empiryczne nad preferencją kontroli rzucają interesujące światło na

rozważany tu problem. Do najciekawszych należą prace Suzanne Miller (1980). Jest

ona zwolenniczką poglądu, że dysponowanie możliwością kontroli w sytuacjach

krytycznych zmniejsza stres głównie dzięki temu, że dostarcza osobie gwarancji, iż

niebezpieczeństwo nie przekroczy określonych granic. Wynika stąd, że w pewnych

okolicznościach człowiek może utracić ochotę na sprawowanie kontroli. Będzie tak

wtedy, kiedy zwątpi w to, czy jest w stanie wykonać odpowiednie działania zabez

pieczające w krytycznej sytuacji, bądź też nie ma pewności, czy działanie takie -

nawet jeżeli je wykona - doprowadzi do pozytywnych skutków.

To rozumowanie potwierdza eksperyment Miller (1980), który pokrótce przed

stawię. W jego pierwszej części badani i ich partnerzy (współpracownicy eksperymen

tatora) wykonywali test na szybkość reagowania. W jednej grupie badani dowiadywa

li się, że ich czas reakcji jest krótszy, a czas partnera dłuższy od średniej (grupy

z „wysokimi uzdolnieniami"); w drugiej - że tak oni, jak i ich partnerzy osiągnęli wy

niki przeciętne (grupa z „przeciętnymi uzdolnieniami"); w trzeciej grupie - że osiąg

nęli wyniki poniżej przeciętnej, zaś partner - powyżej przeciętnej (grupa z „niskimi

uzdolnieniami"). Druga część eksperymentu dotyczyła reakcji na stres wywołany sto-

202

sowaniem awersyjnych bodźców bólowych. Badany dowiadywał się, że wystąpienie

i czas trwania bodźca awersyjnego zależą od szybkości reakcji na sygnał zapowiada

jący nadejście bodźca, oraz mógł zadecydować, czy będzie sam reagował na takie syg

nały, czy też reagował będzie jego partner z pary (przy czym niezależnie od tego, kto

reagował, obaj badani mieli otrzymywać owe bodźce). Wyniki badania ukazuje tabela 1.

Tabela 1. Liczba osób, które zdecydowały się zachować kontrolę lub przekazać ją partnerowi

(wg Miller, 1980, s. 92)

Grupa

Zachowujący kontrolę

Przekazujący kontrolę partnerowi

„Wysokie uzdolnienia"

„Przeciętne uzdolnienia"

„Niskie uzdolnienia"

Jak widać, kiedy badani nie wierzyli w to, że będą w stanie szybko reagować

(co było przecież warunkiem uniknięcia stresu), wtedy większość z nich „cedo

wała" możliwość kontroli na rzecz bardziej kompetentnego partnera (grupa „niskie

uzdolnienia"). Wtedy natomiast, kiedy badani byli przeświadczeni o własnych kom

petencjach i braku kompetencji partnera, żaden z nich nie rezygnował z możliwości

sprawowania kontroli (grupa „wysokie uzdolnienia" ).

Jak wykazał Dariusz Doliński (1998), skłonność do cedowania kontroli na

innych rośnie również i wtedy, gdy oczekiwane konsekwencje sprawowania kon

troli są moralnie wątpliwe (np. nasze działanie może prowadzić do sprawienia przy

krości czy wręcz zadania bólu innym ludziom).

Oprócz samooceny kompetencji i oceny moralnych następstw naszych działań

dla innych ludzi, ważnym czynnikiem wpływającym na preferencję kontroli może

być zakres odpowiedzialności związany z podejmowanymi przez nas rolami

społecznymi. Możliwość sprawowania kontroli, tj. wywierania wpływu na działanie

innych osób i rzeczywistość materialną, wiąże się często z powiększoną odpowie

dzialnością za ów obszar. Tak np. trener, który zostaje selekcjonerem reprezentacji

narodowej w piłce nożnej, ma decydujący wpływ na dobór zawodników, rytm przy

gotowań i metody treningu, ale zarazem ponosi w społecznym odczuciu gros odpo

wiedzialności za wyniki tej reprezentacji. Dla wielu ludzi odpowiedzialność może

być znacznym obciążeniem, sprawia ona bowiem, że jesteśmy obwiniani za wszel

kie negatywne zdarzenia w „obszarze kontroli", tj. w dziedzinie rzeczywistości nam

powierzonej. Może to wzbudzać lęk przed odpowiedzialnością, prowadząc w kon

sekwencji do tego, że wolimy pozycję społeczną o mniejszym zakresie wpływu, ale

zarazem bezpieczniejszą, o mniejszej odpowiedzialności.

Ostatnie rozważania ponownie skłaniają do zapytania, czy dążenie do spraw

stwa jest autonomiczną ludzką motywacją, jak sądzą niektórzy autorzy (DeCharms,

1968; Deci i Ryan, 1985; White, 1959), czy też jest ono jedynie instrumentem

w zaspokajaniu innych potrzeb? Na pytanie to nie można dziś udzielić jednoznacz

nej odpowiedzi. Prawdopodobnie istnieje w nas naturalna preferencja do sprawowa

nia kontroli; jednakże preferencja ta może być w istotny sposób modyfikowana przez

okoliczności działania i jego kontekst społeczny, a także stan psychiczny jednostki.

203

M. Kofta, T. Szustrowa - Poczucie kontroli, złudzenia na temat siebie, odpowiedzialność psychologiczna.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: