Worcell Henryk - ZAKLĘTE REWIRY.rtf

Henryk Worcell

ZAKLĘTE REWIRY

OD AUTORA

Kraków, rok 1931. Pracuję jako kelner w kawiarni „Grand Hotel”, poda­ję czarne kawy ówczesnym wielkościom. Podziwiam wytwomość państwa Ja- chimeckich, potężny nos Zygmunta Nowakowskiego, chłopską gębę Jaracza, rubaszność Sichulskiego, wieczyste rozwichrzenie Dunikowskiego. I słucham, słucham, o czym oni mówią. Podziwiam, zazdroszczę, czuję się upokorzony

—              czemuż to ja tak nie potrafię?

Przerzucam się na lekturę grubszego kalibru. Czego ja wtenczas nie łyka­łem! Całą bibliotekę laureatów Nobla i całego Maxa Branda. Nietzsche, Kant, Schopenhauer, a równocześnie bzdury o wiedzy tajemnej jogów i o te­lepatii. Z pewnym pdwodzeniem wypróbowywałem siłę mego wzroku na goś­ciach kawiarnianych, szczególnie na kobietach. W tym też okresie pisałem pamiętnik. O swej idealnej miłości i urokach przyrody. Być może, te zajęcia intelektualne uchroniły mnie od pijaństwa, może i rozpusty.

Wreszcie przygodna rozmowa z gościem, który się zainteresował moim oczytaniem i pamiętnikiem. Stwierdził zadatki talentu i zachęcił do pisania powieści o kelnerach. To był powieściopisarz Michał Choromański. Po wy­mianie kilku listów straciłem jednak z nim kontakt. Ale zacząłem pisać po­wieść o kelnerach. Nie pamiętam, czy pozostało coś z tych pierwszych roz­działów. Po służbie wojskowej w 1933 roku zacząłem od nowa. Dramat: ro­snę wewnętrznie, widzę, że mogę i powinienem pisać lepiej, więc w 1934 jesz­cze raz od nowa. Piszę po godzinach pracy w kawiarni „Centralnej”, w „Es- planadzie” i znanej szulemi w Rynku. Znajomi goście obserwują mnie, jedni z podziwem, inni ze zgorszeniem, są tacy, którzy mnie wypraszają, bo zajmu­ję ich uprzywilejowane miejsca przy stole.

Wreszcie powieść gotowa. Zresztą, nie jestem pewny, czy to jest powieść, bo wydaje mi się, że w prawdziwej powieści wszystko powinno być fikcją, zmyśleniem, a tu przecież każda postać żywcem wzięta z restauracji i ka­wiarni „Grand”. Toteż wcale się nie kwapię z pokazywaniem maszynopisu kolegom, a zwłaszcza ówczesnym właścicielom „Grand Hotelu” — Bisan- zom, bo wiem, że nie byliby zachwyceni talentem swego pracownika.

Szukam listownie Choromańskiego, ale ten się nie odzywa. Spotykam na Sławkowskiej Zygmunta Nowakowskiego, a że jest mi życzliwy (zawsze mi dawał 50 groszy napiwku), opowiadam, że napisałem powieść pt. Zaklęte re­wiry Hotelu Pacyfik, że szukam wydawcy. Wcale się nie dziwię, że Nowako­wski się przestraszył — poklepał mnie po ramieniu i zbył: „A, taki pamięt­nik? Gratuluję, gratuluję, do widzenia” (potem miał wyrzuty sumienia, wy­nagrodził mnie pisząc entuzjastyczną recenzję o Rewirach).

Nie wiem, jak długo szukałbym kogoś, kto by się zainteresował moim nie­chlujnym maszynopisem, gdyby nie Choromański, który znów się zjawił w Krakowie. Przejrzał powieść, skrócił tytuł, zabrał do Warszawy. W kilka dni później list od Gebethnera, propozycja zawarcia umowy.

Miał rację Choromański radząc mi, bym uciekł z Krakowa przed ukaza­

niem się Rewirów. Uniknąłem: 1) zawrotu głowy od kadzidła i alkoholu, 2) wściekłych ataków ze strony sporej liczby kelnerów, którzy nie mogli mi da­rować, żem „skalał własne gniazdo”. Dziś ci sami ludzie patrzą inaczej na tę powieść. Gdy ubiegłego lata łaziłem niemal po wszystkich lokalach krakow­skich w poszukiwaniu paru egzemplarzy Zaklętych rewirów dla Wydawni­ctwa Literackiego, które podjęło się wznowić tę powieść — spotykałem się z niekłamaną życzliwością ze strony kelnerów. Niemal wszyscy oni twierdzą, że goście po przeczytaniu Rewirów zmieniają swój stosunek do kelnera, za­czynają dostrzegać w nim człowieka, który zbliża się do gościa nie tylko z tacą, ale i swą czujną, jakże nieraz obolałą psychiką.

Gdy teraz, czyli dwadzieścia lat po pierwszym wydaniu, czytam Rewiry ponownie, doznaję uczuć sprzecznych, trochę niesamowitych. Lektura mnie wciąga, ale zarazem mam ochotę powiedzieć: „Nie, to' przecież nie ja pisa­łem”. I zastanawiam się, jak wyglądałaby ta powieść, gdybym ją teraz napi­sał. Na pewno inaczej. Byłoby w mej więcej problematyki psychologicznej i społecznej, więcej komentarzy odautorskich, lecz mniej żywiołowości i tego ruchu, który wprawdzie spłyca Rewiry, lecz zarazem nadaje im swoistą barwę.

Sądzę, że gadatliwość, tak nieprzystojną wiekowi dojrzałemu, można wy­baczyć młodemu Romanowi Boryczce.

H.W.

listopad 1956

—              Roman Boryczko!

—              Jestem!

Wstał z krzesła, złożył zeszyty i ruszył ku drzwiom kancelarii. Z twarzy jego można było wnioskować, że jest pewny siebie. Koledzy odprowadzili go wzrokiem do drzwi, Fryc Jockman krzyknął żartobliwie:

—              Romek, trzymaj się!

Boryczko lękał się tylko jednej rzeczy — filetów. Jest ich tak dużo i taka rozmaitość, że nigdy nie mógł ich zapamiętać. Są bowiem filety okrągłe i po­dłużne, małe i wielkie, grube i cienkie, na grzankach i bez grzanek, z omleci- kiem i bez omlecika, cielęce i wołowe, baranie i wieprzowe — doprawdy, sam szef kuchni, Balcer, na pewno nie pamięta. Podobnie rzecz się ma z kotleta­mi, ale te jakoś utrwalił sobie w pamięci. Przedwczoraj siedział w barze „Pod Winogronami” i skwapliwie notował to, co mu pijany Balcer mówił. A gdy wyszli stamtąd, gdy już się żegnali na rogu ulicy, szef chwiejąc się poufale klepał go po ramieniu:

—              Romciu, nie martw się nic, ja też będę w komisji egzaminacyjnej.

Wprawdzie było to pocieszające, ale szef Balcer to jeszcze nie cała komi­sja, ktoś straszył, że będzie tam niejaki Porański, kelner z „Regaliom”, a to jest podobno człowiek bardzo wymagający — będzie zadawał trudne pytania.

Wszedłszy do kancelarii Roman zbaraniał na swój sposób. „Ach, więc nie jest tak groźnie, jak zapowiadano”. Wokoło stołu nakrytego zielonym su­knem siedziało kilkunastu panów, znanych mu osobiście z widzenia: łysi i bliźniaczo do siebie podobni Ugor i Warga, pan Synaj mile uśmiechający się dbeczkami na aksamitnych policzkach, malutki oliwkowy „Samczyk”- -Grela, paru kelnerów z „Regaliom”, „Białej Sali”, „Vesperii” i „Grandu”, wreszcie szef Balcer i jeszcze kilku panów, prawdopodobnie kucharzy.

Twarz Romana zabarwił poufny uśmiech, ale i znikł natychmiast, jakby zimną wodą zbryzgany.

Tam oto, przy samym końcu stołu, siedział Fornalski. Czerwona, poro­wata twarz tego kelnera wyraźnie odbijała od czarnego tła marynarki, wielkie łapy spoczywały na zielonym suknie stołu i bawiły się świstkiem papiem, oczy łypnęły raz białkami w kierunku pikola, po czym obojętnie wpatrzyły się w ścianę.

W dole, za oknem, ciężarowe wozy hurgotały po bmku, kopyta końskie tratowały rozgrzane słońcem kamienie — Roman czuł drżenie pod stopami. Wreszcie wozy oddaliły się w stronę Rynku, dudnienie ustało — przez otwar­te okna kancelarii dosłyszano daleki brzęk gitary i śpiew ulicznych muzykan­tów.

—              Gdzie pan ukończył praktykę? — ceremonialnie zapytał sekretarz.

—              W „Pacyfiku”.

—              Podanie, świadectwo i dyplom złożył pan w zarządzie?

—              Złożyłem — odparł Boryczko dziwiąc się zarazem, że sekretarz nie pa­mięta, iż niedawno sam te papiery odbierał.

—              No to, panowie... proszę...

Zaczęło się egzaminowanie. Każdy z członków komisji zadawał jedno py­tanie. Były nadspodziewanie łatwe, niektóre tak śmiesznie łatwe, że Roman chwilami poważnie zastanawiał się, czy nie kryją w sobie jakiegoś podstępu. Tak było, gdy go pan Synaj zapytał, jakie sztuki mięsa zna.

—              O jakie sztuki panu chodzi?

—              Na przykład: sztuka chuda, kościowa...

—              Aa, tak, to wiem: sztuka chuda, tłusta, kościowa od kości, przerasta­ła, ogonowa, szpondrowa... —: urwał nagle i spojrzał w stronę okna; tam, za plecami Ugora, siedział jakiś pan, na którego dotychczas nie zwrócił uwagi. Twarz jego, piękna mimo nieregularnych rysów i obrzmień, uśmiechała się ironicznie, a w tej chwili wykonała szereg wstrząsów, jakby dla odpędzenia much z czoła. Warga i Synaj niemal równocześnie i jakby ukradkiem spoj­rzeli ku oknu — nie wiadomo, co ich do tego zmusiło: zdziwienie wyrażające się w twarzy pikola czy żałosne zawodzenie harmonii i coraz wyraźniejszy śpiew ulicznych muzykantów. Fornalski, który dotychczas patrzył nierucho­mo w ścianę, zaciekawiony nagłą ciszą, łypnął białkami oczu w stronę sekre­tarza. Synaj poprawił się na krześle, policzki jego wygładziły się, miłe dołecz- ki znikły.

—              No, no, dalej — poddał.

—              Sztuka szpondrowa, ogonowa, żebrowa, od szpiku, gładka, z pieca, pod beszamelem i... to już wszystko.

—              No tak, dobrze — potwierdził Synaj — to są podstawowe rzeczy,

o              tym kelner powinien wiedzieć — i znów ukradkiem rzucił spojrzenie ku oknu; nie wiadomo, co było tego przyczyną: wyraźny śpiew ulicznych muzy­kantów czy gwałtowne wstrząsy twarzy pana siedzącego za plecami Ugora.

—              No proszę, panowie, dalej — zachęcał sekretarz.

Więc kolejno pytano pikola o różnicę między consommé a rosołem z kury, gulaszem segiedyńskim a zwyczajnym, co to są jajka po chińsku, jaką tempe­raturę powinno mieć wino czerwone, jakie kieliszki należy podawać do wina reńskiego i dlaczego zielone, a nie bezbarwne, jak wygląda menu z ośmiu dań w porze letniej, wreszcie pewien kelner z „Regaliom” kazał się obsłużyć przy specjalnie nakrytym stole w kancelarii. Na wszystkie te pytania Roman odpowiadał bez zająknięcia, wszystko to bowiem widział i robił niezliczoną ilość razy w ciągu swej trzyletniej praktyki w „Pacyfiku”. Nie mógł się je­dnak wyzbyć poczucia śmieszności czającego się w nim samym, jak również po tamtej stronie stołu, pod maską sztucznej powagi członków komisji. W miarę zadawania łatwych pytań uczucie to stawało się coraz bardziej dokucz­liwe i wymagało coraz to nowych sposobów maskowania; kiwano głowami, szurgano butami, rozmawiano i zapalano papierosy. Nerwowe wstrząsy pana siedzącego pod oknem powtarzały się niemal przy każdym pytaniu, twarz jego zdawała się coraz bardziej nabrzmiewać żyłami. Ten i ów z człon­ków komisji rzucał ku oknu ukradkowe spojrzenia, czasem jakby gniew­ne, jakby zżymające się na melodyjne dźwięki gitary i głośny śpiew ulicz­nych muzykantów. Dopiero mądry pomysł szefa Balcera wypłoszył ten kło-

K

pot li wy nastrój. Pamiętając o zainteresowaniu się Romana zrazami nelson - skimi w barze „Pod Winogronami”, zapytał go teraz o tę potrawę. Niestety. Roman nie odpowiedział tak gładko, jak Balcer oczekiwał — jąkał się, mylił i właściwie, zamiast zrazów nelsońskich, opisywał zrazy po warszawsku. Przyczyną tego było bliskie sąsiedztwo Fornalskiego i ponowne, bardzo już wyraźne wstrząsy pana siedzącego pod oknem. Rozdygotane tony ulicznej orkiestry zapełniły kancelarię — przeciągły, tęskny śpiew dziewczyny wybijał się ponad chór męskich głosów — sekretarz podniósł się z krzesła i z trzas­kiem domknął okiennice.

Roman stanął przed Fornalskim.

Rozmowy i szepty ustały — kelnerzy z „Pacyfiku” wiedzieli o długotrwa­łej nieprzyjaźni kelnera Fornalskiego i pikola Boryczki. Nie ulega wątpliwo­ści, że i panowie z „Regalioru”, „Białej Sali” i „Grandu” byli również o tym poinformowani.

Fornalski wyciągnął z kieszeni jadłospis, rozłożył go przed sobą, wygła­dził pięknie i bębniąc palcami po stole zaczął tak:

—              Nie chcę żadnych paprykarzów ani siekaniny, bo mi się już te świń­stwa przyjadły, chciałbym coś innego, coś takiego... no, co by mi kawaler polecił — wymawiając „kawaler” łypnął białkami oczu na pikola.

Roman gorączkowo przebiegł oczami spis potraw, minął „bufet zim­ny” — „zupy” — „ryby” — „gorące przystawki” — zatrzymał się na „pieczy- stym”. W długiej kolumnie potraw uderzyły go niepokojące nazwy: boeuf a la Strogonow, kurczę po wilanowsku, pieczeń pamirska, kotlet k la Zindram. Dwie pierwsze znane mu były z notatek „Pod Winogronami”, natomiast co do pieczeni pamirskiej i kotleta a la Zindram nie miał najmniejszej pewności. Spojrzał więc na Fornalskiego tak, jakby go posądzał o jasnowidztwo. „Przy zrazach nie było w porządku, jeśli do tego dojdzie pamirska albo Zindram — będzie klapa.” Niespokojnie przeniósł wzrok na Synaja, potem na ironicznie uśmiechającego się pana pod oknem, wreszcie na nieruchomą, czekającą od­powiedzi twarz Fornalskiego. Mimo przymkniętych okiennic, chóralny śpiew muzykantów i rozdygotane tony gitar wciskały się do pokoju, zapełniając go sobą niby chmara bzykających owadów, przed którymi nie sposób się opędzić.

—              Ja bym panu polecił pieczeń pamirską — odpowiedział Roman gło­śno.

—              Pie-czeń pa-mir-ską? Nie! Może kawaler coś innego wymyśli.

—              W takim razie kotlet k la Zindram — Słowa te Boryczko wypowiedział z nerwowym pośpiechem, po czym domyślając się, że wszelkie kotlety „a la” bywają podawane w sosach, dodał ryzykownie:

—              Bardzo dobry sos przy tym, proszę pana.

—              A może ten boeuf & la Strogonow? Ha? Jak kawaler myśli? — źle ukiywana złośliwość wyzierała z oczu Fornalskiego, a słowa: ,jak kawaler myśli”, brzmiały jak pytanie poufne, bezpośrednio do Romana skierowane: „dobrzem cię zajechał, co?”

Boryczko udając zakłopotanie bąknął:

—              Bardzo proszę, jeśli pan sobie życzy...

—              No tak, ale ja nie wiem, co to jest, może mi to kawaler dokładnie wyjaśni.

Orkiestra uliczna po krótkiej przerwie wybuchła muzykę tuż pod samym oknem — sekretarz po raz drugi zerwał się z krzesła i szczelnie przywarł okiennice.

Boryczko z przesadną grzecznością ukłonił się Fornalskiemu:

—              Proszę bardzo. To jest polędwica krajana w paski i puszczona ostro na cebulkę. Sos śmietankowy z dodatkami: estragon, koper, forczester albo kabul, pomidory, kajenna... —

Urwał nagle i zdumiony spojrzał pod okno. Pan z nabrzmiałą twarzą ze­rwał sią z krzesła.

—              Nie, panowie! — krzyknął. — Ja już nie mogę! Już mam dosyć! Słu­chaj no, ty... — gwałtownie zwrócił się do Boryczki. — W karty umiesz grać? Wódkę chlasz? Na dziwki chodzisz? Nieee?? No to pokłoń się tym pa­nom — szerokim ruchem wskazał na obecnych — oni cię nauczą. A jak bę­dziesz dobrze w karty ciupał, jak będziesz dużo wódki fundował i dużo dzi­wek obrabiał, to powiedzą, że jesteś morowym kelnerem, i może cię zrobią prezesem Związku. A jak cię zrobią prezesem Związku, to będziesz egzami­nował praktykantów i będziesz się ich pytał, jakie są sztuki mięsa i co to są jajka po kełnersku! Do widzenia panom! — szarpnął za klamkę, trzasnął drzwiami i znikł w świetlicy.

—              Bóg prowadź — bąknął któryś z pozostałych.

Szef Balcer skubał swoje sumiaste wąsy.

—              Po kiego diabła — zawołał — wyście go tu wpuścili!

—              Trudno — odparł sekretarz — ma prawo, jest w zarządzie.

—              Wiedziałem, że tak będzie — odezwał się Fornalski —jemu to na gę­bie siedziało.

Ugór podniósł się z krzesła:

—              Panowie, on ma rację!

—              Co!? — krzyknął ktoś z przeciwnego końca stołu. — To chyba ty masz takie idiotyczne pomysły jak on. Może powiesz, że kelner powinien mieć ma­turę, co?              •

—              O, o, widzicie go, wystrzelił, a nie nabił...

—              Bo myśli, że bez matury nie można gościom zadka ucierać, ani...

—              Oczywiście, jeśli ty tak pojmujesz fach kelnerski...

Zaczęto sobie wzajem wymyślać, wstawano z krzeseł, zapalano papierosy, dym tytoniowy przysłonił portrety wiszące na ścianach — orkiestra uliczna oddaliła się w stroną Rynku, chóralny śpiew i brzęki gitar cichły coraz bar­dziej. Roman cofnął się pod drzwi i stamtąd przysłuchiwał się sprzeczce dwóch kelnerów z „Regaliom”. Wreszcie sekretarz przypomniał sobie

o              nim.

-- Halo, panowie! — zawołał. — Co z tym chłopakiem?

W porządku, puścić go — odpowiedziało kilku kelnerów naraz.

Vkrctar/ /;ipisał coś w książce i zwrócił się do Boryczki:

—              Za parę dni, najlepiej w poniedziałek, zgłosi się pan po legitymację, a tytułem wpisowego wpłaci pan czterdzieści złotych. No, powodzenia w no­wej pracy — gratulacyjnie uścisnął rękę nowego członka Związku Kelnerów.

W świetlicy Romana otoczyli koledzy. Pytano go najpiecw, czy zdał egza­min, potem, co się stało, że Porański z taką furią wybiegł z kancelarii.

—              To był Porański? — zapytał Roman.

—              No tak, Porański z „Regaliom”, ten, co go „Fuksem” nazywają.

Drzwi kancelaryjne uchyliły się — sekretarz stanął w progu:

—              Fryderyk Jockman!

—              Jestem!

rewiry jasne

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Pewnego wieczoru, na podwórzu hotelu „Pacyfik” zjawił się chłopiec w połatanych butach i celtowych spodniach. Stąpał po­woli, jak gdyby badał grunt pod nogami, i rozglądał się wokoło. Za ogromnymi szybami ujrzał jasno oświetloną kuchnię, parę bu­chającą z kotłów i kucharzy biegających wokoio pieca. Panował tam zgiełk — ktoś krzyknął: „Ryzotto raz!” — ktoś inny: „Dwa razy brizol cielęcy na jedno!”

Na podwórzu pod ścianą dziewczęta skrobały ziemniaki nad cebrem. Chłopiec zbliżył się do nich nieśmiało.

—              Czy tu nie ma wolnej posady? — zapytał naiwnie.

Dziewczęta najpierw obejrzały go ze wszystkich stron, pochi-

chotały między sobą, po czym jedna wstała od cebra i oddaliła się w stronę kuchni. Po chwili wyszedł stamtąd wysoki, tęgi pan z rękami wspartymi na biodrach.

—              Czego chciałeś, chłopcze? — zapytał szorstko.

—              Posadę chciałbym dostać.

—              A co ty umiesz robić?

—              ...