Wyka Kazimierz [red.] - Historia literatury polskiej. Barok.pdf - 01. KOMPENDIA - Malarstwo-rysunek

Kazimierz Wyka

HISTORIA

LITERATURY

POLSKIEJ

pod redakcją

KAZIMIERZA WYKI

PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE

BAROK

WSTĘP

W piśmiennictwie XVII wieku odkrywano nieraz rysy megalomanii

narodowej. Istotnie, kiedy ks. Wojciech Dembołęcki przekonywał czytel-

ników (w dziele Wywód jedynowlasnego państwa świata 1633), że kró-

lestwo polskie jest „najstarodawniejsze" w Europie i że językiem polskim

(też najstarszym!) Bóg przemawiał w raju do Adama i Ewy, to można by

w tym widzieć świadectwo megalomanii narodowej, gdyby nie fakt, że już

pierwsi czytelnicy książki Dembołęckiego żartem lub oburzeniem kwitowa-

li ten rozmach fantazji i brak umiaru.

Zamiast o megalomanii należy mówić o znamiennym dla wieku XVII

poczuciu wielkości narodowej i przekonaniu o dawności tradycji. Złożyły

się na to dwa czynniki.

Wystarczy rzut oka na mapę, by odnaleźć pierwszy czynnik: Polska

jest wówczas drugim co do wielkości państwem Europy, w pierwszej po-

łowie XVII wieku liczy bez mała milion km2. Terytorium Rzeczypospoli-

tej rozwijało się na wschód. Pamiętano co prawda — jak świadczy

piśmiennictwo — że część ludności polskiej znalazła się poza zachodnimi

granicami państwa, przez długie dziesięciolecia usiłowano też wykrze-

sać głębsze zainteresowanie w społeczeństwie dla północnej granicy mors-

kiej, niemniej jednak powszechna uwaga skupiona jest na ruchomej gra-

nicy wschodniej. Od schyłku XVI wieku toczyła się dyskusja na temat

zagospodarowania, zaludnienia i ubezpieczenia kresów wschodnich. Nosiła

ona charakter polityczny, angażowała publicystów, ale na jej tle kształto-

wały się wzorce bohaterów, mity kresowych stanic i rycerzy, szlachcianek

ćwiczonych w sztuce wojennej, ogólne wzory surowego i cnotliwego życia

w krajobrazie stepów, żyznej a niebezpiecznej ziemi. Odtąd legenda" kre-

sowa utrwaliła się na długo w świadomości i literaturze polskiej.

Na wschodzie — a nie w podboju krajów zamorskich — widziano przy-

szłość i rozwój państwa. Ten kierunek poszerzania władzy Rzeczypospolitej

realizował równocześnie cele katolickiej Europy (podtrzymywany był

szczególnie przez stronnictwo prohabsburskie) i cele polityczne państwa:

rozszerzał bowiem potencjał żyznych obszarów rolnych i hodowlanych

na wschodzie, a Kościołowi otwierał drogę misyjnej penetracji.

Racje polityki wschodniej trafiały w przekonania całego stanu szla-

checkiego, szczególnie argumentacją gospodarczą. W potocznej opinii Pol-

ska jest i powinna być krajem rolniczym. Krótko sprawę ujmował Sta-

nisław Grochowski: „Kiedy niebieskie losy ten świat podzielały, / Polszcze

nawiętszą korzyść w roli zostawiały". Nikły nurt myśli merkantylistycz-

nej wieku XVII nie odegrał większej roli.

Wielkość państwa oparta była jednak na pełnej napięć strukturze spo-

łecznej. W rezultacie podbojów wschodnich zwiększa się ilość ludności

etnicznie obcej (w pierwszej połowie XVII wieku zamieszkuje Rzecz-

pospolitą około 40°/o Polaków), dzielą też całą ludność (także ludność

polską) różnice religijne. Dodajmy do tego podstawowy obraz konfliktów

społecznych, przede wszystkim między stanem szlacheckim a coraz głę-

biej eksploatowanym stanem chłopskim, i jeszcze przypomnijmy, że nie

wyjaśniony pozostał status kozactwa, by zrozumieć, jak głęboko musiał

wstrząsnąć państwem bunt Chmielnickiego w r. 1648, niezależnie od po-

wikłań polityki zagranicznej.

W r. 1648 rozpoczął się regres państwa, które u schyłku baroku,

w pierwszej połowie XVIII w. zmniejszyło się więcej niż o 1/4, a stan

zaludnienia, skutkiem utraty ziem, zmniejszonej populacji, zniszczeń wo-

jennych zmalał o ok. 40%.

Te zmiany były podstawowym doświadczeniem historycznym baroko-

wego piśmiennictwa, kiedy w początkach epoki nazywa ono Rzeczpospo-

litą „czołem szeroko osiadłego słowiańskiego narodu" (Piotr Grabowski)

i kiedy u schyłku epoki dostrzega, iż „skurczyła się i sława, i polskie gra-

nice" (Wacław Potocki). Poczucie narodowej wielkości ustąpiło miejsca pe-

symizmowi i fali wzrastającego autokrytycyzmu.

Drugim źródłem szczególnej dumy były żywe w świadomości ówczesnej

subiektywne przekonania o dawności i szczególnych wartościach polskiego

wzorca ustrojowego, monarchii ograniczonej republikańskimi prawami

szlachty — obywatelskiego stanu Rzeczypospolitej obojga narodów. Ściślej

mówiąc, przedmiotem dumy był właśnie ów stan szlachecki, jego staro-

żytne genealogie i podtrzymywane w tym stanie starodawne tradycje na-

rodowej kultury, przeciwstawiane obcym wzorom. Przekonania te wspo-

magane były przez prace historyków, którzy jeszcze w wiekach średnich

identyfikowali Polaków (lub szerzej: Słowian) z opisywanym przez histo-

ryków starożytnych szczepem Sarmatów. Dzięki tej identyfikacji można

było daleko wstecz oglądać dzieje narodu. Pogląd taki znajdujemy u Jana

Długosza (w. XV) i w początkach renesansu u Macieja Miechowity, w XVI

wieku spotykamy je u pisarzy polskich i obcych. Ostatecznie teoria spo-

łeczna o pochodzeniu Sarmatów i Sarmacji i późniejszych ich losach

ukształtowała się u schyłku XVI wieku. Ukazały się wówczas trzy dzieła,

które zaważyły na siedemnastowiecznej wiedzy o pochodzeniu stanu i pań-

stwa szlacheckiego: Aleksandra Gwagnina, Sarmatiae Europeae descriptio

(1578), Macieja Stryjkowskiego, Która przedtym nigdy światła nie widziała,

Kronika polska, litewska, żmodzka i wszystkiej Rusi (1582) oraz Stanisława

Sarnickiego, Annales swe de origine et rebus gestis Polonorum et Lituano-

rum libri octo (1587).

Niezależnie od różnic, jakie dzielą te trzy dzieła i bez względu na to, czy

każdy czytelnik Sarnickiego wierzył, że dzieje Sarmatów datują się od cza-

sów biblijnych, rysowały się pewne przekonania wspólne: że pojęcie narodu

Sarmatów ogranicza się właściwie do stanu szlacheckiego, że ów naród

sarmacko-szlachecki wywodzi się z rodów starożytnych (stąd spekulacje

rodowe w herbarzach), że o wartości człowieka decyduje przede wszystkim

dawność rodu, z jakiego się wywodzi, bo właśnie rody dziedziczą i pod-

trzymują stare wzory kultury. Stąd rodził się kult dziedzictwa i towarzy-

szący mu tradycjonalizm. Wszelkie nowinki uważano za niebezpieczne dla

całej — tak złożonej — struktury społeczeństwa. Ruchy społeczne okresu

reformacji, ich skutki traktowano jako przestrogę przed „nowinkami", czę-

sto powoływano się na doświadczenia tamtego okresu, na niebezpieczne za-

burzenia, do jakich te ruchy doprowadziły w Europie.

Dociekania na temat Sarmacji i Sarmatów doprowadziły do utwier-

dzenia tradycjonalizmu społecznego, choć punktem wyjścia tych docho-

dzeń było rozbudzenie świadomości narodowej, a więc czynnik twórczy

w przemianach kultury polskiej. W tym tkwi istotna sprzeczność kultury

wieku XVII.

Mit sarmackich przodków podjęty został przez piśmiennictwo XVII .

wieku, utrwalał się w opinii. W kulcie dziedzictwa objawiły się elementy

religijne. Andrzej Maksymilian Fredro czy Jan Białobocki przyjmują, że

ustrój Rzeczypospolitej był bezpośrednio kreowany przez Boga, We-

spazjan Kochowski widział w Sarmatach współczesny naród wybrany, tak

jak kiedyś wybranym był naród żydowski. Sakralizacja tradycji była naj-'

wyższym stopniem tradycjonalizmu.

Czy więc ów drugi czynnik sprawczy dumy narodowej nie jest świa-

dectwem megalomanii? Zapytajmy inaczej, czy ten swoisty proces naro-

dowego samookreślenia jest wyjątkiem na tle Europy? Wystarczy porów-

nać piśmiennictwo innych krajów, by przekonać się, że genealogu staro-

żytnych poszukiwano dookoła Polski, a i elementy sakralizacji dziedzictwa

występowały nie tylko u nas.

Należy jeszcze zwrócić uwagę, iż w baroku dyskutowane były pojęcia

Sarmacji i Sarmatów, a więc problemy pochodzenia, obszaru, wartości

dziedzictwa. Dopiero w oświeceniu powstało pojęcie sarmatyzmu,

określające staroświecką kulturę i obyczaje szlachty barokowej.

Stan szlachecki (stanowiący ok. 10% ludności) był silnie zróżnicowany

wewnętrznie (magnateria, szlachta folwarczna, zagonowa, tj. osobiście

Wyka Kazimierz [red.] - Historia literatury polskiej. Barok.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: