Lubiąż (niem. Leubus) – wieś (w latach 1249-1844 miasto) w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie wołowskim, w gminie Wołów, przy przeprawie przez Odrę, 54 km od Wrocławia. Miejscowość jest zamieszkana przez 2180 osób (stan na 31.12.2006).
W latach 1973-1977 miejscowość była siedzibą gminy Lubiąż. W latach 1945-1998 miejscowość położona była w województwie wrocławskim.
Nazwa wsi wywodzi się od staropolskiej nazwy lubić. Niemiecki językoznawca Heinrich Adamy swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia nazwę miasta zanotowaną w dokumencie z 1175 roku Lubies podając jej znaczenie "Freudenort" - "miejsce radości"[1].
Miejscowość została wymieniona w zlatynizowanej formie Lubens w łacińskim dokumencie wydanym 10 sierpnia 1201 roku przez kancelarię papieża Innocentego III wydanym w Segni[2]. Nazwa miejscowości w zlatynizowanej formie Lubes wymieniona jest w łacińskim dokumencie z 1312 roku wydanym w Głogowie[3]. Polską nazwę Lubiąż oraz niemiecką Leubus w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa[4].
Historia
W 1163 roku nastąpiło tu pierwsze na Śląsku osadzenie zakonu cystersów. Dokonał tego książę śląski Bolesław Wysoki. W 1212 położona 2 km na północ od klasztoru osada Lubiąż uzyskała prawo zbytu produktów klasztornych i ostatecznie w 1249 r. została podniesiona do rangi miasta. Jednocześnie wokół klasztoru rozwinęło się oddzielne osiedle o charakterze wiejskim. Obie miejscowości posiadały odrębność administracyjną i były aż do połączenia w wieku XX znane jako Leubus Städtel (Miasteczko Lubiąż) i Leubus Dorf (Wieś Lubiąż).
Miasteczko nigdy nie rozwinęło się w większy ośrodek i w 1844 r. utraciło prawa miejskie, posiadając jedynie 572 mieszkańców. Niekorzystnym dla Lubiąża wydarzeniem było także przejęcie w 1741 r. Śląska przez niechętne katolickim zakonom państwo pruskie. W 1810 zakon został sekularyzowany, a w jego murach umieszczono w 1830 r. zakład dla umysłowo chorych. W latach 1902-1910 został on przeniesiony do nowoczesnego kompleksu szpitalnego wybudowanego w północnej części osady, składającego się z kilkunastu gmachów rozmieszczonych w obszernym parku.
W 1945 r. miejscowość została zajęta przez wojska radzieckie, a następnie przekazana Polsce. Dotychczasowa ludność Lubiąża została wysiedlona do Niemiec.
Już na początku XII w. istniało tu osiedle targowo - rzemieślnicze, w połowie XII w. założono opactwo benedyktyńskie przekształcone w opactwo cysterskie. Zespół należy do największych i najwspanialszych w Europie zespołów klasztornych.
Pierwsze wzniesione tu założenie to romański kościół Wniebowzięcia NMP, na miejscu którego w XIV w. stanęła gotycka bazylika. W przylegającej do niej kaplicy spoczywają Piastowie śląscy. Obiekt został częściowo zniszczony w czasie II wojny światowej.
W okolicach Lubiąża położonego na prawym brzegu Odry, która skręcając, z zachodu na północ, tworzy tu wielkie zakole, znajdowała się przeprawa na starym szlaku handlowym prowadzącym z zachodu na wschód. Łączyła ona Legnicę z Wielkopolską przez Wołów i Żmigród. Jednej z najstarszych przepraw rzecznych przez Odrę strzegł gród obronny. Powstał on w okresie wczesnośredniowiecznym i już w dokumencie lokacyjnym klasztoru z XII wieku był uważany za bardzo stary. Posiadał umocnienia typu palisadowo-wałowego i znajdował się w obrębie obecnego wzgórza klasztornego. Pod jego ochroną u zbiegu dróg handlowych, uformował się targ, dając początek późniejszemu miastu.
Legendy odnoszą powstanie miejscowości i jej nazwę do czasów Juliusza Cezara. W źródłach historycznych zachowały się następujące nazwy: Lubens, Lubes, Lubensia, Lewbis, Leubis, Leubbus, Leubes, Leubus, Lubiąż. Etymologia nazwy miejscowości tłumaczona jest w różny sposób od słowa Lubięż, obocznego do Lubiąża, a także od nazwy osobowej Lubięga, przekształconej w nazwę dzierżawczą. Lub od słów Lubiesz albo Luby oznaczających miłe, przyjemne miejsce. Nie jest również wykluczona interpretacja topograficzna od podstawy lub- związanej ze znaczeniem teren podmokły, na którym rośnie gęsta twarda trawa.
Wspomniany już dokument lokacyjny z 1175 roku wylicza uposażenie nowo powstającego klasztoru cysterskiego, w którym Bolesław I Wysoki obdarował klasztor min. przeprawą przez Odrę, wsią Lubiąż oraz kościołem św. Jana Ewangelisty przy targu w Lubiążu. Od tego czasu miejscowość Lubiąż była nierozerwalnie związana z opactwem cysterskim i pełniła wobec niego funkcje usługowe, pozostając z nim w stałych związkach prawnych. Potwierdza to przywilej nadany przez księcia wrocławskiego Henryka I Brodatego z 1212 r., w którym zwalnia on targ w Lubiążu od powinności prawa polskiego z wyjątkiem powinności na rzecz mincerzy i w związku ze sprzedażą soli, nadto poddani nie mogą bez zgody opata być pociągani do sądu, zwolnieni są też od wypraw wojennych, zamiast tego mają pracować na rzecz klasztoru w nieokreślonym wymiarze. Istnienie targu w miejscowości podnosiło jej rangę. Tu zbierała się okoliczna ludność, by dokonać zakupu, zaś panujący czerpiąc określone korzyści, starał się wspomagać miejscowość w dalszych przywilejach. 15 czerwca 1249 roku książę legnicki Bolesław II Łysy, Rogatka nadał osadzie targowej prawa miejskie na prawie średzkim. Obejmowały one niemieckie sądownictwo i prawo handlowe z systemem monetarnym zamiast obowiązującego w Polsce handlu wymiennego. W nadanym dokumencie napisano: „Postanowiliśmy, zatwierdziliśmy i zagwarantowaliśmy dekretem, że mieszkańcy w osiedlu targowym o nazwie Lubiąż cieszyć się będą tym samym niemieckim prawem i tą samą wolnością jak mieszkańcy Środy Śląskiej. Mianowicie wolno i bez przeszkód rozkoszować się powinni, sądownictwem i wszystkim, na czym niemieckie prawo i niemiecka wolność się opierają.” Nieco później pomiędzy miasteczkiem Lubiąż a opactwem cysterskim powstała wieś klasztorna o tej samej nazwie, która wraz z klasztorem, rozwijała się i rozbudowywała wzdłuż drogi łączącej klasztor z miasteczkiem. W XVIII wieku po przejściu Śląska pod panowanie pruskie w miastach nastąpiły zmiany prawne. Rząd pruski podzielił miasta na akcyzowe i nieakcyzowe, zwane targowymi. Miasta akcyzowe miały własne magistraty i własną względną autonomię miejską. Miasta targowe, do których należał Lubiąż, podlegały władzy starostów ziemskich i raczej przypominały większe wioski niż miasteczka, bowiem ludność utrzymywała się z rolnictwa. Dynamiczny rozwój opactwa spowodował, że przylegająca do niego wieś Lubiąż wkrótce zaczęła przewyższać trzykrotnie liczbą ludności miasteczko, które z biegiem czasu przestało sprawować swoje targowe i miejskie funkcje. W 1884 roku reprezentant gminy z Lubiąża nie został już wybrany do sejmiku miasteczek, w związku z czym wygasło prawo miejskie. Nadany w średniowieczu herb Lubiąża przedstawiał Baranka Bożego, w bieli na czerwonym tle ze złotym nimbem wokół głowy. Stąpa po zielonej murawie i niesie białą flagę z czerwonym krzyżem. Motyw wotywny czyli przedstawienie w herbie Baranka z Chorągwią Zmartwychwstania mógł symbolizować związki miasteczka z pobliskim klasztorem. Godło to miasteczko umieściło także w polu pieczęci sądowej, która była w użyciu także po utracie praw miejskich. Pieczęć o średnicy 25 mm zawierała w otoku napis: „STAEDTEL LEUBUS GERICHTS SIG”.
Lubiąż miasteczko i Lubiąż wieś funkcjonowały jako odrębne miejscowości. Każda z nich miała pełną samodzielność ponieważ posiadała swojego urzędowego przedstawiciela – wójta, urząd stanu cywilnego, szkołę, pocztę oraz kilka innych pomniejszych instytucji. Oficjalne połączenie obu miejscowości w jeden organizm nastąpiło dopiero w 1928 roku. Utrata praw miejskich oraz kasata klasztoru nie stała się dla typowej przyklasztornej osady, jak można by przypuszczać, początkiem upadku. Stosunkowo duża odległość od najbliższych ośrodków miejskich oraz naturalne problemy komunikacyjne, jakie wówczas istniały, stworzyły tu dogodne warunki do rozwoju zaplecza handlowo-usługowego dla pobliskich wsi. Proces ten doskonale ilustruje stale wzrastająca od czasu sekularyzacji klasztoru liczba mieszkańców. W 1810 roku mieszkało tu 2000 osób, jednak już na początku XX w. liczba ta wzrosła do 2730 osób, by w roku 1939 osiągnąć 4250. Nie małe znaczenie dla rozwoju miejscowości posiadać musiało założenie w Lubiążu w 1817 r. stadniny koni oraz ulokowanie w roku 1830 w budynkach poklasztornych szpitala psychiatrycznego oraz wybudowanie w latach 1902–1910 od podstaw nowego szpitala wraz z gospodarstwem rolnym. Przełomowe znaczenie dla rozwoju Lubiąża miało również wybudowanie w latach 1918-1923 linii kolejowej, która dawała mieszkańcom Lubiąża bezpośrednie połączenie z Wołowem i Malczycami. Wybudowany dzięki temu most kolejowo-drogowy umożliwiał dogodne połączenie z miejscowościami położonymi na lewym brzegu Odry. Dodatkowo w Lubiążu funkcjonowała przystań rzeczna z regularną linią turystyczną do Malczyc.
Bardzo interesująco przedstawiał się również sektor usługowo-handlowy, który wg. spisu z 17 maja 1939 r. tworzyło: 9 kupców, 8 hotelarzy, 8 szewców, 7 rzeźników, 5 krawców męskich, 3 damskich, 4 fryzjerów męskich i 1 damski, a także 4 piekarzy, 2 cukierników, po 3 malarzy, blacharzy i kowali, po 2 dekarzy, ślusarzy, murarzy i wytwórców siodeł oraz po 1 bednarzu, młynarzu, zegarmistrzu, tragarzu, wikliniarzu, fotografie, przewoźniku i przedsiębiorcy taksówkowym. Dobrym poziomem charakteryzowała się również opieka medyczna. Nad zdrowiem mieszkańców czuwało 4 praktykujących lekarzy oraz 3 dentystów, a lubiąskie matki mogły liczyć na pomoc 6 sióstr akuszerek. Dodając do tego istnienie 2 szpitali psychiatrycznych z pełnym personelem oraz funkcjonującą na ul. Willmanna Aptekę „Pod Orłem”, stan ówczesnej służby zdrowia wydaje się być imponujący. Działania wojenne nie dotknęły bezpośrednio Lubiąża. Jedyna strata dotyczyła przeprawy mostowej przez Odrę, która została wysadzona przez wycofujące się przed frontem rosyjskim wojska niemieckie. W dniu 26 stycznia 1945 roku Armia Czerwona nie napotykając oporu wkroczyła do Lubiąża. Zajęła kompleks klasztorny oraz całą północną część miejscowości ze szpitalem włącznie. W rękach Rosjan pozostawały wszystkie 3 lubiąskie kościoły. Rozpoczął się najtragiczniejszy okres w historii miejscowości. Wojska rosyjskie przebywały w Lubiążu do 15 marca 1948. Tak długa obecność wojsk i zajęcie większej części miejscowości znacząco utrudniały budowanie administracji polskiej i akcję osiedleńczą. Z tego też powodu zarząd gminy do której należał Lubiąż do roku 1951 mieścił się w Mojęcicach a parafię św. Walentego erygowano dopiero w 1957 roku. W rękach Rosjan pozostawały też budynki szkolne. Zorganizowana pod koniec 1946 r. szkoła rozpoczęła funkcjonowanie w budynkach mieszkalnych. Pierwszym przedstawicielem Rządu Polskiego w Lubiążu był Roman Ławiński, który otrzymał nominację na pełnienie funkcji referenta osadnictwa i kolonizacji. Pełnomocnik Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów na Dolny Śląsk powierzył mu misję uruchomienia i prowadzenia pierwszego w Lubiążu przedsiębiorstwa, jakim była gorzelnia. Jej uruchomienie nastąpiło już 25 maja 1945 r. Ponieważ osadnicy z Polski jeszcze do Lubiąża nie dotarli przy produkcji zatrudniono, przebywających w Lubiążu, polskich robotników przymusowych. Uruchomienie gorzelni miało bardzo strategiczne znaczenie, bowiem jej produkty były wykorzystywane jako środek płatniczy w kontaktach z Rosjanami.
Pierwsza grupa przesiedleńców z Żydaczowa ze wschodu przybyła do Lubiąża jesienią 1945r. W czerwcu 1946 roku z Poznanki w woj. Tarnopolskim przybyła kolejna grupa osadników. W maju 1947 roku przybyli repatryjanci z Francji. Pierwsi osadnicy zamieszkiwali domostwa wraz z rodzinami niemieckimi, które przesiedlono w roku 1946. Po ustąpieniu Rosjan spora część zabudowy Lubiąża została rozebrana na odbudowę stolicy. W 1957 roku wznowił działalność szpital psychiatryczny. W 1960 zlikwidowana została linia kolejowa. Stopniowy rozwój Lubiąża rozpoczął się dopiero w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. W tym okresie wybudowano most na Odrze, nowy budynek szkoły, komisariat, ośrodek zdrowia, bloki mieszkalne i kilka domów jednorodzinnych.W chwili obecnej Lubiąż liczy przeszło 2 tysiące mieszkańców i posiada doskonałe walory historyczne, przyrodnicze i krajobrazowe do rozwoju turystyki.
ętrzach (m.in. Sala Książęca, refektarz, biblioteka) z polichromiami z XVIII w.
·
KRÓTKI ZARYS HISTORYCZNY
Gród w Lubiążu, usytuowany nad jedną z najstarszych przepraw rzecznych przez Odrę, powstał w epoce wczesnofeudalnej i uważany był już w XII wieku za bardzo stary. Do tego właśnie grodu 16 sierpnia 1163 roku z Pforty nad Saalą w Turyngii przybyli pierwsi Cystersi. Sprowadził ich do Lubiąża książę Bolesław I Wysoki.
Na początku XIII wieku zorganizował swoje filie: w Mogile pod Krakowem - 1222, w Henrykowie - 1227, w Kamieńcu Ząbkowickim - 1249 oraz przejął opiekę nad klasztorem Cysterek w Trzebnicy.
Wiek XIV to okres szczytowego rozkwitu gospodarczego i kulturalnego średniowiecznego opactwa, będącego wówczas centrum produkcji literackiej i historiozoficznej Śląska. Jego posiadłości dzięki licznym darowiznom i zakupom sięgają od Wielkopolski przez Śląsk do Małopolski.
Ten systematyczny rozwój przerywają w latach 1428 - 1432 wojny husyckie i zapoczątkowują długi okres powolnego upadku, trwający do 1492 roku.
Przez cały wiek XVI rządzący zakonem opaci z różnym skutkiem próbowali odbudować gospodarkę i życie klasztorne. Jednak dopiero po wojnie trzydziestoletniej, za rządów najznakomitszych opatów : Arnolda Freibergera (1632 - 1672) i Jana Reicha (1672 - 1691) rozpoczyna się długi, bo ponad stuletni okres odbudowy, rozkwitu gospodarczego i kulturalnego fundacji klasztornej.
W latach 1681 - 1739 dzięki ogromnej zamożności klasztoru powstają nowe obiekty: pałac opatów, klasztor, browar, piekarnia, szpital i wiele innych zabudowań gospodarczych. W tym czasie gruntownie przebudowano także wnętrze kościoła Najświętszej Marii Panny nadając mu wspaniały barokowy wystrój i wyposażenie.
Nowy pałac opata, kościół i klasztor tworzą ogromny kompleks należący do największych tego typu w Europie środkowej. Wnętrza wypełniają wspaniałe sale: sala książęca, biblioteka, jadalnia opata, refektarz i ponad 300 innych pięknych pomieszczeń zdobionych znakomitymi płótnami wielkiego malarza śląskiego Michała Willmanna, Mateusza Steinla.malowidłami Krystiana Bentuma i Feliksa Schefflera, rzeźbami Franciszka Mangoldta .
Budowa tak ogromnego kompleksu, jego znakomite wyposażenie to ostatni okres świetności tego klasztoru, który kończy się wraz z przejściem Śląska pod panowanie pruskie w 1740 roku.
Od momentu wkroczenia na Śląsk wojsk pruskich, klasztor boleśnie odczuł ciężar fiskalnej polityki Fryderyka II i narażony był na liczne represje króla wrogo nastawionego do katolickiego kleru.
Wreszcie w roku 1810 na mocy rozporządzenia królewskiego nastąpiła sekularyzacja opactwa lubiąskiego. Po 650 latach zakon Cystersów w Lubiążu przestaje istnieć. Zabrano i wywieziono z klasztoru 471 płócien, w tym z kościoła i pałacu 63 płótna Michała Willmanna i wiele cennych rzeźb, monet i instrumentów muzycznych.
Budynki klasztorne wykorzystano jako szpital, a kościół św. Jakuba zamieniono najpierw na arsenał, a następnie przekazano gminie ewangelickiej.
Od 1823 roku klasztor został zaadaptowany na szpital dla umysłowo chorych pacjentów z rodzin arystokratycznych, zaś budynki gospodarcze, mieszkalne i pałac stały się własnością państwowej stadniny koni.
W okresie II wojny światowej w kompleksie klasztornym uruchomiono produkcję na potrzeby wojenne, obsługiwaną przez międzynarodowy obóz pracy przymusowej.
Wiosną 1944 roku zabrano z pałacu i kościoła resztę obrazów Willmanna. Rozebrano stalle. Rzeźby i wystrój kościoła oraz pałacu rozwieziono po różnych kościołach i muzeach.
W latach 1945 - 1948 w klasztorze zorganizowany był szpital dla jednostek Armii Radzieckiej.
Od 1950 roku cały ten ogromny kompleks praktycznie nie miał gospodarza. Wykorzystywany był częściowo przez Dom Książki i Muzeum Narodowe we Wrocławiu na magazyny. Brak gospodarza sprawił, że obiekty uległy procesowi dekapitalizacji i grabieży.
Dopiero w roku 1962 Wojewódzki Konserwator Zabytków we Wrocławiu rozpoczął prace kompleksowe mające na celu ratowanie całego zespołu. Jednak ciągle brakowało pieniędzy, nie wystarczyło nawet na dokończenie prac zabezpieczających przed dalszym niszczeniem.
Wiosna 1989 roku kilka osób, dla których uratowanie tych obiektów stało się bardzo ważną sprawą, opracowało koncepcję, przygotowało dokumenty formalne, znalazło fundatorów i 9 września 1989 roku w Sądzie Gospodarczym w Warszawie zarejestrowało fundację o nazwie: Fundacja Lubiąż.
Jako główny - statutowy - cel swojej działalności Fundacja Lubiąż wyznaczyła sobie remont całego zabytkowego zespołu obiektów, jego adaptację do nowych potrzeb i przywrócenie mu dawnej świetności.
KONCEPCJA REWITALIZACJI LUBIĄŻA OPRACOWANA PRZEZ BIURO ARCHITEKTONICZNO PROJEKTOWE "PENTAGRAM" W POZNANIU
Ze względu na swoją doskonałą lokalizację, ogromne zewnętrzne i wewnętrzne przestrzenie cały ten kompleks obiektów jest doskonałym miejscem do zorganizowania w nim centrum konferencyjno turystycznego na potrzeby szerokiej edukacji i prezentacji dorobku kulturalnego, zwłaszcza krajów Europy Środkowo - Wschodniej.
Pałac Opatów Przewiduje się organizację w nim centrum konferencyjno szkoleniowego z bogatą infrastrukturą techniczną do sprawnego przeprowadzania wszelkiego rodzaju seminariów, konferencji czy kongresów. Odrestaurowana Sala Książęca i większość innych sal nadaje się do adaptacji na sale seminaryjne, szkoleniowe przeznaczone do obsługi międzynarodowych programów edukacyjnych.
Budynek klasztorny Doskonale nadaje się na zorganizowanie w nim hotelu o wysokim standardzie. Jego wewnętrzna struktura z szerokimi korytarzami na każdej kondygnacji i wewnętrznym dziedzińcem, który przewiduje się przykryć szklanym dachem - to doskonałe miejsce z przyjaznym klimatem dla hotelowych gości.
Dawny kościół NMP Na początku XIX wieku przestał pełnić funkcje sakralne, przewidziany jest do adaptacji na galerię - muzeum o charakterze kulturalnym, w którym prezentowane będą wystawy, organizowane koncerty i inne imprezy o charakterze kulturalnym.
Dawny browar i piekarniaW tym obiekcie koncepcja przewiduje organizację hotelu turystyczno - młodzieżowego o standardzie ekonomicznym. W podziemiach zorganizowany będzie pub z mini browarem warzącym piwo na miejscu. W części wschodniej kompleksu pałacowo klasztornego, w granicach zachowanych murów pocysterskich przewidziano rekonstrukcję ozdobnego ogrodu barokowego, odtworzonego na podstawie XVIII wiecznych grafik autorstwa Warnhera.
WAŻNIEJSZE PRACE WYKONANE PRZEZ FUNDACJĘ LUBIĄŻW latach 1993 - 2014 wykonano prace remontowe i konserwatorskie:
· wzmocniono konstrukcję budynku klasztornego poprzez odciążenie obiektu i zainstalowanie 370 kotew na wszystkich poziomach,
· naprawiono więźby i pokryto nową dachówką dachy kompleksu głównego: pałacu, klasztoru, kościoła, budynku dawnych rzemieślników klasztornych, kościoła św. Jakuba, budynku dawnych urzędników klasztornych, budynku dawnej kancelarii, budynku bramnego i dawnego szpitala, budynku dawnego browaru i dawnej wozowni,
· odrestaurowano reprezentacyjną salę książęcą i refektar...
lukosza