55 - Czapliński P., Ślady przełomu. O prozie polskiej 1976-1996(1).docx

55. Czapliński P., Ślady przełomu. O prozie polskiej 1976-1996. Kraków 1997.

A.    Wstęp: Ślady przełomu

·         Przełom nie jest zjawiskiem jednorodnym.

·         Przełom zachodzi w trzech sferach: poetyki, idei i instytucji.

a) Przełom w sferze poetyki ma miejsce, gdy kryzys przeżywają jedne gatunki i konwencje, a funkcję nośnika treści istotnych przejmują inne, gdy wyczerpują się formy dotąd akceptowane, a w ich miejsce pojawiają się nowe wyraźnie odmienne od dotychczasowych, ucieleśnione w wybitnych dziełach.

b) Przełom w sferze idei ma miejsce, kiedy nowy mit sztuki usuwa idee dotychczasowe, gdy zmieniają się sposoby patrzenia na literaturę i sposoby użytkowania literatury, style spierania się o nią i postawy wobec niej.

c) Przełom w sferze instytucji ma miejsce, gdy zmieniają się zasady produkcji i rozpowszechniania literatury, relacje między pisarzem i mecenasem, między urzędem i wydawcą, szkołą i rynkiem, gdy pojawiają się nowe techniki promocji i prawidła debiutu, kryteria sukcesu i obiegi czytelnicze.

·      Przełom nie jest zjawiskiem danym i oczywistym.

·      Wyznaczniki przełomu, który dokonywał się od schyłku lat 80.:

- brak wielkich dzieł wyznaczających moment przełomu,

- zmienione oczekiwania wobec literatury i dzieła odmienne w swej poetyce (odmienność ta wynika przede wszystkich z wyboru nowych tradycji),

- brak deklaracji światopoglądowych,

- tradycjonalizm, nowatorstwo konserwatywne, rewolucja w granicach przyzwoitości

-----> Wychodzi więc na to, że nie ma jasnych wyznaczników przełomu, który dokonał się na gruncie literatury pod koniec lat 80. Autor książki stara się więc znaleźć ślady przełomu.

·      W jaki sposób Czapliński szuka śladów przełomu?

a) W pierwszej części książki wyznacza ślady końca dawnego porządku. Są to:
              - kryzys dawnych uzasadnień dla rozwiązań kompozycyjnych i
              stylistycznych (określone są mianem antyfikcji),
              - zmęczenie gatunków i form charakterystycznych dla literatury lat
              1976-1989 (sylwa, autentyk),
              - wyczerpywanie się kluczowych wątków i tematów (np. relacji
              pomiędzy naszą tożsamością a represyjnym systemem, który jej
              zagrażał),
              - upadek „etyczności” jako podstawy legitymizującej literaturę.

b) W drugiej części książki poszukuje śladów przełomu w nowych zjawiskach takich jak:

              - zmiana poglądów na temat prozy,
              - powrót fabuły,
              - rozwój powieści inicjacyjnej i zapotrzebowanie na nią,
              - nowe nastawienie do literatury,
              - dyskurs na temat tożsamości ludzi wolnych.

·      Czapliński koncentruje się na znalezieniu zasadniczych tendencji prozy z tamtego okresu. Pod stosowaną przez niego nazwą nowa proza kryje się określenie proza polska powstająca u schyłku lat osiemdziesiątych.

ŚLADY KOŃCA
 

B.     Wobec literackości: Przygoda antyfikcji

·      Antyfikcja była jedną z najbardziej wyrazistych tendencji prozy polskiej lat 1976-1989.

·      Od czasów bezpośrednio po wojnie do roku 1989 fikcja przeplata się z antyfikcją:
Wydaje mi się, że całą historię prozy po roku 1945 opisać można właśnie jako współwystępowanie i naprzemienne nasilanie się tych dwóch postaw - fikcyjnej i antyfikcyjnej, opartej na zaufaniu do powieści i nieufności w stosunku do niej, korzystającej z prawa do zmyślenia i dążącej do prawdziwości, utożsamiającej literackość z gatunkami literackimi i szukającej nieliterackości poza nimi.

·      Okresy antyfikcji:
1. Lata 1945-1948: opisanie doświadczeń wojennych i skutków wojny było możliwe tylko poprzez deformację powieści, połączenie form fikcyjnych i dokumentarnych, wyjście poza konwencjonalne granice literatury. Stawiano więc na przekaz prawdy, ale swobodnie modyfikowano formę utworu.
2. Po roku 1956 - czas po kompromitacji realizmu socjalistycznego: czas odkłamania tego, co stworzono w czasach realizmu socjalistycznego, próba odzyskania wiarygodności po czasie kłamstwa, próba włączenia do literatury potocznej wiedzy o rzeczywistości, (...) uniezależnienia literatury od polityki. W tym czasie popularne stają się następujące formy literackie: podróżopisarstwo, intymistyka, dzienniki, eseistyka, szkice historyczne, w konsekwencji więc - powieściowe formy hybrydyczne i brulionowe.
W tym okresie antyfikcja wykształciła 3 strategie poszerzania granic prozy, metody zyskiwania wiarygodności: intymistykę, esej i poezję w prozie.
3. Po roku 1976: dochodzi wtedy do nasilania zjawiska antyfikcji. Pojawiają się nowe konwencje, zmieniony kontekst historyczny i nowa artykulacja programowa. Dominują wtedy dwie formy literackie: quasi-dokument, sylwa i tzw. „autentyk”.

·           Gatunki utrwalone w trzecim okresie - zaliczane do quasi-dokumentów:
a) „zapisy świadka” - Powrót do kraju Wiktora Woroszylskiego (1979), Notatki z codzienności Marka Nowakowskiego (1983), Z notatnika stanu rzeczy Andrzeja Szczypiorskiego (1989);
b) formy autobiograficzne - Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego (1977);
c) wywiady-rzeki - Mój wiek Aleksandra Wata (1977);
d) wywiady-delty - Oni Teresy Torańskiej (1985), Hańba domowa Jacka Trznadla (1986);
e) reportaże beletryzowane - Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall (1977), Cesarz Ryszarda Kapuścińskiego (1978);
f) reportaże filozoficzne - Kipu Jana Józefa Szczepańskiego (1978);
g) beletryzowane pamiętniki - Pamiętnik moich książek Romana Bratnego (1978);
h) wspomnienia - Wspomnienia starobielskie Józefa Czapskiego (1979), Tyle hałasu - o nic? Tadeusza Drewnowskiego (1982).

·           Kolejna forma literacka dominująca w trzecim okresie - sylwa (jest to forma literacka „pisania bez planu”, otwarta na kolejne dopiski i podatna na przeróbki; teksty, które nie mogą zaistnieć w postaci skończonej; nie przedstawiają świata; akcentują proces pisania, a nie jego efekty):
a) Dziennik 1954 Leopolda Tyrmanda (1980);
b) Dziennik intymny mego N. N. Zbigniewa Żaczkiewicza (1977);
c) Miesiące Kazimierza Brandysa (1980-1987);
d) Dziennik 1961-1966 Witolda Gombrowicza (1971);
e) narracje Mirona Białoszewskiego: Donosy rzeczywistości (1973), Szumy, zlepy, ciągi (1976);
f) cykl „łże-dzienników” Tadeusza Konwickiego: Kalendarz i klepsydra (1976), Wschody i zachody księżyca (1982), Nowy Świat i okolice (1986), Zorze wieczorne (1991), Pamflet na siebie (1995).

·           Trzecia forma antyfikcji utrwalone w trzecim okresie - tzw. „autentyk” (to utwór zawierający elementy traktowane w odbiorze jako odbicie realnego faktu [przedmiotu, osoby, zdarzenia] odniesionego do sfery osobistego doświadczenia pisarza jako człowieka z krwi i kości; forma ta dopuszcza ingerencję autora, potrzebną do tego, by zaznaczyć własną niewiedzę):
a) powieści Kazimierza Brandysa: Dżoker (1966), Rynek (1968), Pomysł (1974), Nierzeczywistość (1977);
b) powieści Leopolda Buczkowskiego: Kąpiele w Lucca (1974), Kamień w pieluszkach (1978);
c) Dzikie muzy Leona Gomolickiego (1968);
d) proza Tadeusza Różewicza: Przygotowanie do wieczoru autorskiego (1971);
e) proza Edwarda Stachury: Wszystko jest poezja. Opowieść-rzeka (1975);
f) powieści Tadeusza Konwickiego - Kompleks polski (1977), Mała apokalipsa (1979);
g) zbiory opowiadań Marka Nowakowskiego: Robaki (1968), Układ zamknięty (1972), Dwa dni z aniołem (1984), Portret artysty z czasu dojrzałości (1987).

----> To, co łączyło gatunki, które powstawały w prozie po 1976 roku, to afabularność, demontaż bądź upodrzędnienie fabuły, defabularyzacja powieści.
----> Dominacja antyfikcji ujawniała się nie tylko w literaturze, ale i w życiu codziennym. Pojawienie się owej antyfikcji w socjologii doprowadziło do walki o prawo do wypowiadania prawd zakazanych. Tak też narodziła się literatura zaangażowana.
 

·           Szczegółowe wyznaczniki literatury lat 70. i 80.:
a) prezentyzm - literatura miała za zadanie uczestniczyć w obecnym życiu społeczeństwa, koncentrować się na teraźniejszości;
b) etyzm - w istocie jednak etyzm oznaczał nie tyle upodrzędnienie kwestii literackich wobec problematyki moralnej w dziele, ile przyjęcie przez sztukę odpowiedzialności za własne implikcaje etyczne; etyzm narzucał obowiązek solidaryzowania się z bohaterami słabszymi, ale wiernymi wartościom w dziełach;
c) założenie, że odbiorca poszukuje literatury prawdziwej, niezideologizowanej, osadzonej w rzeczywistości i zrozumiałej;
d) odchodzenie od spójności narracyjnej (postrzegano ją jako źródło zafałszowania świata);
e) protokolarność - używanie języka odsyłającego bezpośrednio do opisywanych rzeczy (cecha ta utrwaliła się znacznie w literaturze po 1981 roku)

·           Pod koniec lat 80. i na początku lat 90. dochodzi do kryzysu antyfikcji. Jest to związane z tym, że protokolarność, która polegała często na korzystaniu z nie przetworzonego języka potocznego, wyjałowiła język literatury. Afabularność doprowadziła do przerostów autobiografizmu i maniery sylwicznej, a także do znacznej redukcji literackości na rzecz naiwnego opisywactwa, skoncentrowanego na najprostszych sytuacjach życiowych. Ponadto publikacja tak dużej ilości form autobiograficznych po 1989 roku sprawiła, że stały się one po prostu nieatrakcyjne.

C.    Wobec powinności: O realizmie antysocjalistycznym

·         Realizm antysocjalistyczny miał na celu literacką kompromitację socjalizmu. Zrodził się w okolicach przełomu październikowego, spełnienie znalazł w utworach z lat osiemdziesiątych (publikowanych głównie w tzw. drugim obiegu), parodii i przekreśleń doczekał się pod koniec ósmej dekady. Trwał więc od 1956 do 1989 r.

·         Realizm antysocjalistyczny a socjalistyczny
a) różnice:
- realizm antysocjalistyczny sprzeciwiał się instytucjonalizacji życia, nie należał do literatury oficjalnej, czerpał z głębokich myśli filozoficznych, solidaryzował się ze słabszymi - generalnie sprzeciwiał się realizmowi socjalistycznemu,
- realizm socjalistyczny był kierowany przez instytucję, należał do literatury oficjalnej, jego zapleczem ideowym była doktryna partyjna, adresowany był do nadzorców kultury
b) podobieństwa:
- tendencyjność - teksty mają charakter perswazyjny, ich celem jest oddziaływanie na odbiorcę; elementy świata przedstawionego mają służyć za przykłady godne naśladowania; język momentami publicystyczny;
- żaden z nich nie wydał arcydzieła.

·         Jakie faktycznie powieści powstają w ramach realizmu antysocjalistycznego? Schematyczne powieści o heroicznej bezsile.

·         Przykłady powieści pisanych w nurcie realizmu antysocjalistycznego:
- Raport o stanie wojennym (1982, 1983), Notatki z codzienności (1983) Marka Nowakowskiego;
- Moc truchleje (1981) Janusza Głowackiego;
- Rzeka podziemna, podziemne ptaki (1984) Tadeusza Konwickiego;
- Cudowna melina (1973), Trzecie kłamstwo (1980), Pustyna Gobi (1983), Przechowalnia (1985);
- Stan po zapaści (1987) Jacka Bocheńskiego;
- Alfa (1984) Sławomira Mrożka;
- Innego życia nie będzie (1987), Małżeństwo Marii Kowalskiej (1987), Postscriptum (1989), Hiszpańskie oczy (1990) Marii Nurowskiej.

·         Problematyka realizmu antysocjalistycznego

I.         Prehistoria, czyli „gwarancją prawdziwości jest czerń”
- Dwa warianty odchodzenia od poetyki socrealistycznej w okolicach przełomu październikowego:
              a) parodystyczny: S. Mrożek - Słoń (1957), Wesele w Atomicach
              (1959), J. Osęka - Przełom w Bulwie (1955)
              b) palinodyjny - palinodia to odwoływanie wcześniejszych poglądów,
              przekreślanie socrealistycznej wizji świata; pisarze w swoich dziełach
              odwołują poglądy zawarte w utworach stworzonych w czasach realizmu
              socrealistycznego. Zaprzeczają kłamstwom literackim, ale nie mówią
              prawdy. Tak dzieje się w przypadku takich twórców jak:
              --> Adam Ważyk - ...