Adam Zagajewski
Bio
Urodził się 21 czerwca 1945 roku we Lwowie. Poeta, prozaik, eseista, laureat wielu prestiżowych nagród literackich, tłumaczony na wiele języków.
Dzieciństwo spędził na Śląsku, w Gliwicach, lata uniwersyteckie w Krakowie. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim - psychologię i filozofię. Prowadził zajęcia z filozofii jako asystent uczelniany, pracował w redakcjach czasopism "Student" i "Odra", szybko zdobył sławę czołowego poety swego pokolenia (pokolenia '68) zwanego krakowską Nową Falą. Razem z Julianem Kornhauserem jest autorem manifestu ideowego i estetycznego nowego nurtu – Świat nie przedstawiony (1974r.).
Po podpisaniu "listu pięćdziesięciu dziewięciu" w 1975 roku został objęty zakazem druku. W latach siedemdziesiątych był związany z niezależnym ruchem literackim, od 1982 roku mieszkał w Paryżu, w 2002 roku wrócił do Polski i zamieszkał w Krakowie.
Jego pierwsze tomiki poetyckie, Komunikat (1972r.) i Sklepy mięsne (1975r.), stanowiły realizację pokoleniowego postulatu mówienia prawdy o otaczającej rzeczywistości społecznej i obnażania fałszu języka oficjalnego.
Zagajewski jest także autorem eseistyki. Do jego najbardziej znanych zbiorów należą – Dwa miasta (1991r.), Obrona żarliwości (2002r.), Poeta rozmawia z filozofem (2007r.)
Poeta rozmawia z filozofem
Tom szkiców Adama Zagajewskiego opowiada przede wszystkim naturze pisania, o związkach literatury z filozofią i historią, o wybitnych twórcach m. in. Miłoszu, Herbercie, Gombrowiczu, Cioranie, Máraim i Kertészu i dziełach ich życia. Tytuł tego zbioru – Poeta rozmawia z filozofem – wzięty został z tekstu o korespondencji Zbigniewa Herberta i Henryka Elzenberga. Oddaje on świetnie myśl spajającą każdy esej – pytanie o porozumienie między rozumem a wyobraźnią, a także między tradycją a nowoczesnością. Zagajewski nie narzuca czytelnikowi swojego poglądu, raczej prowadzi go po krainie swoich intelektualnych odkryć, pozostawiając nam ostatnie słowo. Język zawiera wiele elementów erudycyjnych, ale poprzez upodobnienie mowy do opowiadania, nie utrudnia odbioru. O rzeczach skomplikowanych autor potrafi mówić przejrzyście i lekko. W sposób typowy dla eseistyki wywód myślowy prowadzony jest często na podstawie skojarzeń faktów, brak ustalonego porządku.
Charakterystyczne dla wszystkich esejów jest rozpoczynanie od opisania przypadków szczegółowych (np. sylwetki artysty) oraz kończenie refleksją autora o bardzo osobistym charakterze, która nasunęła mu się przy przytoczonym temacie.
Wyciąg z każdego z rozdziałów:
Lustro kłamie
Zagajewski snuje refleksję na temat umiejętności wypowiadania logicznie spójnych wykładów o poezji przez samych poetów, a także o ich nieumiejętności i braku potrzeby odnajdywania syntetycznych prawd (w przeciwieństwie do filozofów, którzy takowe konstruują). Mówi, że lepiej gdy refleksja poety o esencji poezji jest niespójna i niedająca się prosto wyłożyć (tak jak u Johna Keatsa, który niezwykłą charakterystykę poezji stworzył w swojej rozległej epistolografii). Potem Zagajewski przechodzi do refleksji nad odczytywaniem przez poetów poezji innych autorów.
Zagajewski zastanawia się kim jest poeta i tworzy pojęcie głosu, który charakteryzuje każdego artystę. Jego zdaniem poeta nie zna swojego własnego głosu, mogą go poznać tylko inni, tak samo jak nie można poznać własnej twarzy. W akt lektury cudzej poezji włączone są zarówno dostępny dla wszystkich głos autora, jak i głos własny poety czytającego, który stanowi jakby filtr nałożony na tekst.
Rozdział poświęcony intelektualnej relacji łączącej tytułowego filozofa – Henryka Enzelberga i poetę, Zbigniewa Herberta. Henryk Enzelberg jest akademickim nauczycielem Herberta, a także swego rodzaju przewodnikiem duchowym, wprowadzającym poetę w arkana filozofii. Jest przykładem intelektualisty ciągle poszukującego prawdy, nie zatrzymującym się na stałe przy żadnej gotowej opcji światopoglądowej. Tworzy także poezję stylem zbliżoną do młodopolszczyzny. Jego opus magnum to dziennik ,,Kłopot z istnieniem’’ opisujący wyłącznie jego rozterki wewnętrzne dotyczące głównie kwestii filozoficznych. Herbert ukazany jest tu jako uczeń niezwykle zdolny, już w młodości posiadający wyklarowane poglądy, posiadający inny sposób percypowania świata, skłaniający się ku wyobraźni. Posiada on także inny styl poetycki: znacznie bardziej skupia się na konkrecie, daje wyraz fascynacji światem materialnym.
Poezja odeszła z teatru
Fragment dotyczący związku teatru z poezją. Zagajewski określa te dziedziny sztuki jako kochanków, którzy pokłóceni, przeżywają, być może chwilowe, rozstanie. Od czasów XIX wieku aktorzy na deskach teatrów mówią prozą, a kiedy pojawiają się w tekstach dramatów partie poetyckie, są one wypowiadane nie tak, jak życzą sobie tego ich autorzy. Aktorzy dodając wierszom swoją interpretację odbierają im wolność.
Anglosaskie biografie
Pisarz rozpoczyna od wyjawienia swojej słabości, którą jest czytanie biografii, zwłaszcza autorów anglosaskich. Jego zdaniem Anglicy jako nacja są wyjątkowo dobrymi biografami: ich teksty są logicznie skonstruowane, rzetelne, nie pomijają szczegółów. Potem Zagajewski rysuje charakterystykę typowego biografisty. W jego wyobrażeniu jest to człowiek niezwykle pracowity, niesamowicie skrupulatny, który poświęca długie lata na zebranie nawet najmniej interesujących informacji dotyczących życia opisywanego wielkiego człowieka. Następnie omawia kilka ze swoich ulubionych biografii, m. in. życiorysy Johna Keatsa, Henry’ego Jamesa i Williama Blake’a. W rozdziale ważne jest także zauważenie przez autora trudności, którą napotykają autobiografiści – jak odpowiednio zestawić pozornie odległe od siebie dwie sfery: życie i twórczość.
Gombrowicz i podejrzani pisarze
Rozdział poświęcony jest Gombrowiczowi. Zagajewski zaczyna od umieszczenia życia pisarza na osi czasu i stwierdza to właściwie los odmówił mu bezpośredniego uczestnictwa w wydarzeniach historycznych (podczas II wojny Gombrowicz przebywał w spokojnej Argentynie). Tytułowi ,,podejrzani pisarze’’, to wg Zagajewskiego artyści o poglądach konserwatywnych, często wykraczający poza normy poprawności politycznej. Tęsknią oni za starym, niedemokratycznym ładem, obwiniając nowoczesność o utratę pierwiastka boskiego, irracjonalnego. Autor kreśli charakterystykę Gombrowicza, w której jest on pisarzem antagonizmów, człowiekiem zawsze występującym ,,przeciwko czemuś’’. Nie ma stałego programu filozoficznego: krytykuje m.in. anachroniczne polskie myślenie, ale w jakimś sensie ma sentyment do sarmatyzmu. To, co łączy go z podejrzanymi pisarzami to otaczająca go aura niepokoju i niewygody jako reakcja nowoczesne społeczeństwo masowe.
Śpiewał o jasności poranków
Fragment dotyczący twórczości poetyckiej Miłosza. Zagajewski rozpoczyna, tak jak w przypadku Gombrowicza, od zarysowania historyczno-społecznego tła działalności artysty.
Podkreśla burzliwość losów autora Traktatu poetyckiego, znaczenie m.in. wydarzeń drugiej wojny światowej i komunistycznego totalitaryzmu. Autor w poezji noblisty zaznacza szczególnie zwrot ku istocie indywidualnego losu, polifoniczną strukturę i nacisk na warstwę sensotwórczą wierszy. Twórczość Miłosza zmienia się pod wpływem czasu – w młodości odzwierciedlała przeczucia apokaliptyczne, później jest poezją mediacji, a w ostatnich latach życia nabiera cech liryzmu. Poeta dojrzały tworzy teksty dramatyczne, pełne niezapośredniczonych emocji.
Gramatyka francuska
Tekst oscylujący wokół osoby Emila Ciorana – rumuńskiego myśliciela i jego odbicia w Zeszytach – prywatnych notatkach artysty. Zagajewski tym razem oprócz osadzenia czasowego, skupia się także na ujęciu geograficznym myśli filozofa. Przed drugą wojną światową Cioran był piewcą czynu, zafascynowanym ideologią faszyzującej rumuńskiej Żelaznej Gwardii i zagorzałym wielbicielem metafizycznej myśli niemieckiej. Po wypadkach wojennych, świadomy porażki wyznawanej ideologii, zwrócił się ku francuskiemu sceptycyzmowi, ku tekstom moralistów, tj. Montaigne’a i Pascala. W Zeszytach nieustannie przewija się poczucie żalu złe wybory światopoglądowe młodości. Postawę w jego tekście można określić jako ,,snobizm rozpaczy’’ – całkowite, dumne zakorzenienie w pesymizmie, rezygnacji z jakiegokolwiek działania i witalizmu. Cioran jest emigrantem, Rumunem zamieszkałym w Paryżu – Zagajewski od charakterystyki jego umysłowości przechodzi do ogólnych refleksji nad statusem emigranta. Jego zdaniem pozwala on na idealizację porzuconej ojczyzny i jednocześnie pewnego rodzaju izolację od sytuacji nowego miejsca przebywania.
Męczennicy i komedianci, czyli co robiła poezja w XX wieku
Zagajewski zastanawia się nad kondycją poezji XX wieku. Podkreśla jak istotny dla twórczości literackiej był aspekt historyczny i związane z nim burze. Zauważa jak bardzo różnią się od siebie twórczość przed i po traumie II wojny światowej. Sztukę powojenną charakteryzuje minimalizm, podejrzliwa obserwacja historyczna, prozaizm i ostrożność. Zagajewski zadaje sobie pytanie o spadek popularności poezji i poczytność prozy. Jego zdaniem klucz tkwi w naturalnej dla prozy łatwości w reagowaniu na zjawiska historyczne i odpowiadaniu na potrzeby społeczne. Poezja zaś, jest ostoją trwałych wartości, niezmiennych w czasie, których podtrzymanie jest niezbędne dla świata kultury.
Palce żółte od wywoływacza
Rozdział poświęcony jest tekstowi autobiograficznemu Marii Czapskiej – Europa w Rodzinie oraz fenomenowi rodziny Czapskich, w szczególności brata Marii – Józefa Czapskiego, pisarza i malarza, autora wspomnień łagrowych – Na nieludzkiej ziemi. Czapscy to rodzina arystokratyczna, która po odzyskaniu niepodległości w 1918 musi zmierzyć się z nowym porządkiem, zostaje ,,wysadzona z siodła’’. Europa w Rodzinie opisuje trwające kilka pokoleń przejście od kosmopolitycznej egzystencji wysoko urodzonych do postawy patriotycznej oraz upadek i zubożenie polskiej arystokracji. Zagajewski tworzy portret Jana Czapskiego – duchowego księcia, żyjącego w ubogich warunkach, który pomimo trudów losu, odnajduje radość w aktywności artystycznej i intelektualnej.
Herbert dla Amerykanów
Jak zapowiada tytuł, rozdział przybliża sylwetkę Herberta kręgom osób niewtajemniczonych w świat polskiej literatury. Czytelnik dowiaduje się o jego lwowskim pochodzeniu oraz wojennej okupacji miasta: najpierw sowieckiej, potem niemieckiej. Zagajewski pisze o znaczeniu roku 1956 – okresie odwilży i wydania debiutu poetyckiego – Struna światła. Od tego momentu Herbert zaczyna zdobywać uznanie i podróżować po świecie, jednak nie rozwiązuje to jego wszystkich problemów – zmaga się m.in. z zaburzeniami zdrowia psychicznego. Zagajewski próbuje w jak największym skrócie przekazać esencję poezji Herberta. Twierdzi, że poeta mimo wyrażania tragizmu swoich czasów, potrafi zachować dystans, powaga jego dzieł nie wyklucza żartu i ironii. Typowe jednak dla Herberta antyk i erudycja są tylko dekoracją, pod którą kryje się ból XX-wiecznych przeżyć.
O wierności
Tekst dotyczy Imre Kertesza – węgierskiego pisarza żydowskiego pochodzenia, który jako nastolatek trafił do obozu Auschwitz Birkenau, a potem do Buchenwaldu. Zagajewski, przywołując zapis doświadczeń obozowych – Los utracony, wskazuje na połączenie dwóch tematów: ogromnego cierpienia oraz możliwości i sensu zapisania tamtych wydarzeń.
Jego zdaniem Kertesz zastanawia się jak taki tekst może wpisać się w literaturę przyszłych pokoleń. Zagajewski odwołuje się także do zbioru esejów – Język na wygnaniu, w którym węgierski twórca opisuje przykre doświadczenia wschodniego Europejczyka, który wyrusza na Zachód. W rozdziale istotna jest też odpowiedź Zagajewskiego na zarzut Williama Butlera Yeatsa dot. tzw. passive suffering (uproszczając jest to umieszczenie w tekście reakcji na przemoc wynikającą z wypadków historycznych, która nie wnosi dodatkowej jakości, jest bierna). Zarzut ten był wytoczony przeciwko innemu twórcy, ale Zagajewski podciąga go pod twórczość m.in. Kertesza i stwierdza, że gdyby wykluczyć pisarskie relacjonowanie trudów historycznych, literatura XX wieku właściwie by nie istniała.
Nasza Europa
Zgodnie z zapowiedzią tytułu, fragment jest poświęcony pojęciu Europy. Zagajewski stwierdza, że Europa posiada silną, intensywną tożsamość, w przeciwieństwie do Ameryki, charakteryzującej się ,,rozrzedzoną atmosferą kultury’’. Stary kontynent ma jednak także swoje słabe strony – pisarz dostrzega destrukcyjną rolę separatystycznych tendencji, które nasilały się wraz z biegiem czasu. Podkreśla także moralne skazy w najnowszej historii Europy – zniszczenia spowodowane przez komunizm, faszyzm, nazizm i Holokaust. Wini także zachodnich intelektualistów za pochwalanie idei komunistycznych. Zdaniem Zagajewskiego nasz kontynent potrzebuje sprzeczności, mimo wygranej profanum nad sacrum, Europejczycy nie powinni zupełnie odrzucać duchowości. Na koniec kreśli portret idealnego obywatela Europy, który rozumie docenia zarówno postęp technologiczny, jak i filozofię, rozumie przemiany społeczne oraz różnice pomiędzy wschodem i zachodem, a nade wszystko czyta poezję, bo bez niej nie jest w stanie utrzymać ideałów demokracji.
Nowy klasyk
Fragment dotyczący węgierskiego pisarza, Sandora Maraiego. Jego teksty zyskały międzynarodowe uznanie dopiero po jego śmierci – w latach dziewięćdziesiątych, wcześniej znany był tylko w latach trzydziestych, w swoim rodzimym kraju. Z Węgier na stałe wyemigrował w 1948 roku. Zagajewski docenia szczególnie jego Dziennik, który jest ,,autobiografią, wyznaniem, traktatem o życiu duchowym, o kulturze, historią Europy Środkowej i historią wielkiej miłości, wreszcie opisem umierania, zapisem przygotowań do samobójczej śmierci’’. Przedstawia dwie wizje świata XX wieku: to, co ,,gotowe’’ (istniejące w bibliotekach, muzeach, pamięci ludzkości) i ,,niegotowe’’ – dopiero nadciągające, niebezpieczne i ciemne. Według Zagajewskiego Marai rozumie Europę i europejskość jako odwieczne starcie ,,gotowego’’ z ,,niegotowym’’.
Rzeczy ostateczne
Rozdział nie posiadający jednego dominującego tematu. Zagajewski wychodzi od refleksji nad prawdą i jej poszukiwaniem. Stwierdza, że wielokrotnie literatura krajów o trudnej historii odchodzi od trzeźwego oglądu sytuacji w stronę rozważań o charakterze fantastycznym czy nawet utopijnym (przykład – polski mesjanizm). Pisarz twierdzi także, że Polacy przez swoje długie doświadczenie niewoli, mają skłonność do pasywności i kultywowania własnego cierpienia, co oddala ich od prawdy. Przekłada się to jego zdaniem na słabość bohaterów polskiej powieści i polityków, których powinien charakteryzować aktywizm i umiejętność przeprowadzenia rzetelnego rachunku sumienia. Zagajewski docenia poezję, której XX-wieczni wybitni przedstawiciele (wymienia Miłosza) posiadali głęboką świadomość potrzeby pytania o sprawy podstawowe: prawdę i zdradę, o zło, sens życia.
Duch i komputer
Zagajewski zastanawia się nad sposobem zapisywania, który jest zmienny w czasie. Niegdyś pisano tylko pismem odręcznym, potem wynaleziono maszynę do pisania, teraz posiadamy komputery. Zdaniem autora zmiana sposobu nie wpływa na zmianę aktu pisania, nie pozbawia go jego specyficznego czaru. Zagajewski traktuje te zmiany jako coś nieodzownego.
eminem_mathers