SŁOWNIK SOCJOLOGII
i NAUK SPOŁECZNYCH
Autorzy
Birkbeck College (Londyn) Maxine Molyneux
Deakin University (Australia) oraz University of Essex
Bryan Turner
Education Department, London Borough of Southwark
Kate Reynolds
London School of Economics and Political Science
Catherine Hakim
State University of New York (Stony Brook)
Dianne Barthel, David Bouchier
University of Edinburgh
Judith Okely
University of Essex
Ted Benton, Joan Busfield, Tony Coxon,
łan Craib, Michael Harloe, George Kolankiewicz,
David Lee, Mary Mclntosh, Dennis Marsden,
Lydia Morris, Ken Plummer, David Rosę,
Colin Samson, Alison Scott, Jacąueline Scott,
Nigel South, Oriel Sullivan, Richard Wilson, Anthony Woodiwiss
University of Liverpool
Fiona Devine
University of Oxford
Roger Goodman
Y Care International (Londyn) Judith Ennew
pod redakcją
Gordona Marshalla
redakcja naukowa polskiego wydania
Marek Tabin
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 2006
Dane o oryginale:
The Concice Oxford Dictionary ofSocjology edited by Gordon Marshall
© Oxford University Press 1994, 1998 Oxford jest znakiem towarowym Oxford University Press
Hasła sygnowane A.K.J.K.J.S., P.Ś., M.T., A.Z. przełożyli
Alina Kapciak, Joanna Konieczna, Janusz Stawiński
Paweł Świeboda, Marek Tabin, Anna Zawadzka
Przedmowę przełożył Marek Tabin
Hasła sygnowane H.B.,].H.,J.P., M.S., opracowali Henryk Banaszak, Jacek Haman Jan Poleszczuk, Marek Styczeń
Indeks osób, indeks rzeczowy oraz tematyczny spis haseł opracował Marek Tabin
Projekt okładki i stron tytułowych Michał Goszko
Zdjęcie na okładce ImageState/Theta
Redaktor Aldona Kubikowska
Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska
Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2004
ISBN-13: 978-83-01-13219-4 ISBN-10: 83-01-13219-1
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
tel. 022 69 54 321; faks 022 69 54 031
e-mail: pwm@pwn.com.pl; www.pwn.pl
Spis rzeczy
Przedmowa VII-VIII Słownik 1-445 Indeks osób 446-460 Indeks rzeczowy 461-484 Tematyczny spis haseł 485-503
l. Podstawy socjologii 485-487
Podstawowe spory teoretyczne i metodologiczne 485 • Kultura 485 społeczny, normy, kontrola społeczna, struktura, status społeczny 486 • woj, zmiana, ruchliwość 486
• Ład Roz-
Społeczeństwa pierwotne
2. Społeczeństwa 487
Świat współczesny 487 • Trzeci Świat 487 487 • Typy społeczeństw 487
3. Struktury społeczne 487-492
System światowy, stosunki międzynarodowe, kolonializm 487 • Państwo 487 • Naród, mniejszości 488 • Religia, kościoły 488 • Polityka, interesy, elity, władza 488 • Polityka społeczna 489 • Planowanie, zarządzanie
489 • Życie gospodarcze 489 • Klasy 489 • Ruchy społeczne 489 • Więź społeczna, anomia, tożsamość społeczna 490 • Grupa społeczna 490 • Przestępczość, dewiacje, patologie społeczne 490 • Przestrzeń, miasto, wieś
490 • Organizacje formalne 491 • Związki zawodowe 491 • Nauka, oświata, szkoła 491 • Instytucje totalne 491 • Dom, gospodarstwo domowe
491 • Małżeństwo, rodzina 491
4. Interakcje 492
Język 492 • Komunikacja 492 • Konflikt 492 • Działanie społeczne 492 • Życie seksualne, płeć 492
5. Jednostka 493-494
Cykl życia 493 • Rola społeczna 493 • Praca, zatrudnienie, bezrobocie 493 • Zawód, kariera 494 • Czas wolny 494 • Zdrowie, choroba 494 • Poziom życia, konsumpcja 494
6. Idee 494-495
Świadomość społeczna, ideologia 494 • Bogactwo-ubóstwo 494 • Sprawied-
VI Spis rzeczy
liwość-niesprawiedliwość 494 • Równość-nierówność 494 • Idee i ustroje niedemokratyczne 495 • Kapitalizm 495 • Marksizm, socjalizm 495 • Demokracja, anarchizm 495 • Feminizm 495 • Liberalizm 495
7. Orientacje teoretyczne 495-496
Antropologia 495 • Behawioryzm 495 • Dramaturgizm 495 • Etnometodo-logia 495 • Fenomenologia 496 • Funkcjonalizm 496 • Interakcjonizm symboliczny 496 • Orientacja biologiczna 496 • Orientacja pozytywistyczna 496 • Socjologia zaangażowana 496 • Strukturalizm 496 • Teoria wymiany 496 • Inne orientacje 496
8. Metody 496-498
Metodologia, logika, techniki badawcze 496 • Źródła danych, statystyka publiczna 497 • Metody matematyczne 498
9. Inne dziedziny nauki 498-500
Biologia 498 • Demografia 498 • Ekologia 499 • Ekonomia 499 • Etnografia 499 • Filozofia 499 • Historia 499 • Medycyna, psychiatria 499 • Pedagogika 500 • Prawo 500 • Psychologia, psychologia kliniczna, psychoanaliza 500
10. Osoby według miejsca urodzenia i działalności 501-503 Spis haseł w języku polskim 504-517 Spis haseł w języku angielskim 518-531
Przedmowa
Słownik został napisany przez zespół wybitnych socjologów jednego z najlepszych wydziałów socjologii w Europie. Jest przeznaczony przede wszystkim dla osób, które dotychczas niewiele stykały się z socjologią. W wielu hasłach podajemy wskazówki bibliograficzne pozwolające czytelnikowi szukać dalszych informacji na własną rękę.
Rdzeń teoretyczny socjologii jest określony bardzo wyraźnie, ale jej granice są niejasne. Jest to duża zaleta tej dyscypliny, ułatwiająca badanie problemów z istoty swej interdyscyplinarnych i dotyczących w znacznym stopniu lub głównie kwestii socjologicznych. Dlatego socjologowie chętnie przyjmują terminologię takich dziedzin pokrewnych, jak ekonomia, psychologia czy antropologia. Słownik zawiera te hasła dotyczące dyscyplin pokrewnych, które mogą być ważne dla osób interesujących się socjologią.
W wydawanych ostatnio słownikach socjologicznych znajdujemy coraz więcej haseł biograficznych poświęconych współczesnym naukowcom i często zawierających niewiele więcej niż datę urodzenia, afiliacje instytucjonalne i krótką listę publikacji. Zwyczaj ten nie wydaje się uzasadniony, gdyż słownik powinien być przewodnikiem po zawartości dyscypliny naukowej i jej pojęciach, a nie listą osób ją uprawiających. Co więcej, badanie pilotażowe przeprowadzone przez nas w związku z zamiarem napisania tego słownika wykazało, że praktycznie -niemożliwe jest osiągnięcie środowiskowej zgody co do tego, które osoby są „czołowymi socjologami współczesnymi", częściowo zresztą z powodu różnorodności samego przedmiotu. Hasła biograficzne dotyczą więc tylko tych osób, które stały się przedmiotem rozważań socjologicznych - głównie z powodu swego wpływu na historię socjologii. Drugim kryterium było wyłączenie socjologów żyjących. Można więc znaleźć hasła „Weber Max" i „Goffman Erving", ale nie „Goldthorpejohn H.". Wyłączyliśmy w ten sposób z pola zainteresowań pewną liczbę współczesnych socjologów, których prace stały się przedmiotem studiów. Anthony Giddens czy Jiirgen Habermas są tu oczywistymi przykładami. Niektórzy czytelnicy mogą uznać, że sensowność biologiczna zastąpiła w ten sposób intelektualną. W praktyce jednak włączenie do słownika biogramów jakichkolwiek żyjących socjologów prowadzi jedynie do niekończących się sporów o to, którzy z żyjących - ze względu na swój wpływ lub swą kontrowersyjność - zasłużyli na hasło w słowniku. Prace wszystkich tych socjologów są tu oczywiście omawiane w odpowiednich hasłach rzeczowych, np. „teoria krytyczna" (Habermas), „ruchliwość społeczna" (Goldthorpe).
Wszyscy autorzy słownika w momencie rozpoczęcia pracy nad nim byli pracownikami Wydziału Socjologii University of Essex w Colchester. Później niektórzy z nich zmienili miejsce pracy, co jednak nie wydaje się nam istotne.
absolutyzm, państwo absolutne [abso-
lutism, absolutist State], forma państwowości typowa dla społeczeństw znajdujących się w procesie przejścia od -»feudalizmu do ->kapitaliz-mu, gdy władza skupia się w osobie monarchy, który ma do swojej dyspozycji scentralizowany aparat administracyjny. Rozumiany w ten sposób, termin a. stosuje się do rozmaitych typów ->państw, od XVl-wiecznej Anglii Tudorów do XIX-wiecznej Japonii Meiji. Definicja ta nie jest jednak bezdyskusyjna. A. przypisuje się również carskiej Rosji, gdzie dokonało się przejście od feudalizmu do -^komunizmu, niektórzy zaś nie zgodziliby się z twierdzeniem, że Japonia była kiedykolwiek państwem feudalnym w ściślejszym sensie.
Przedmiotem ostrego sporu jest również rola, jaką takie państwa odgrywały w tym procesie przejścia. Wielu historyków przypisuje p.a. w pewnym sensie rolę akuszerki kapitalizmu, co znajduje odbicie w posługiwaniu się przez niektórych z nich raczej określeniem „oświecony despotyzm" niż równoważnym (lecz o pejoratywnym zabarwieniu) terminem „a." (Inni jednak używają tego określenia przy rozważaniu wpływu oświeceniowego racjonalizmu na a. Prus, Austrii itd., abstrahując od kwestii stosunku a. do kapitalizmu). Natomiast marksiści (przynajmniej do niedawna) uważali tę rolę raczej za aborcyjną. Problemem, przed którym stoją obie strony sporu, jest zmienność efektów historycznych. W samej Europie kontynentalnej powstanie państw absolutystycznych wydaje się łączyć prima facie z przejściem do kapitalizmu na Zachodzie i spotęgowaniem feudalnego władztwa na Wschodzie.
Według M. ->Webera (Wirtschaftsgeschichte 1923) i wielu innych niemarksistów postępowa rola p.a. czy „rozumnego" polegała na rosnącej przewidywalności działania władzy w jej terytorialnych granicach, w wyniku biurokratyzacji administracji, wprowadzenia elementów rządów prawa, zmonopolizowania prawomocnego użycia siły
i wykorzystania tej siły do ustanowienia własnej jurysdykcji w społeczeństwie. Weber twierdził, że rozbieżność efektów a. w Europie Wschodniej i Zachodniej była spowodowana zapóźnieniem tej pierwszej, i tłumaczył ten fakt brakiem sojuszników państwa w szerszych masach społeczeństwa, co z kolei było odbiciem ogólniejszego ekonomicznego i kulturalnego zacofania tych społeczeństw.
W odpowiedzi na tę linię argumentacji marksiści (np. M. Dobb, E. Hobsbawn, P. Andersen) sugerowali, że zawdzięcza ona więcej właściwej niemarksistom skłonności do apriorycznego przesądzania o prymacie polityki niż rzetelnym badaniom historycznym. Przyjmując, że władcy absolutni i ich najpotężniejsi poplecznicy byli zawsze przedstawicielami feudalnej szlachty, marksiści dowodzili, że wyjaśnienia wymaga w istocie krótkotrwały a. w Europie Zachodniej (zwłaszcza w Anglii i Holandii), a nie utrzymujące się długi czas a. Wschodu. Wytłumaczenie, które proponują, opiera się na śmiałej i kontrowersyjnej tezie, że większość państw kontynentalnych przeżywała w XVI w. długotrwały kryzys, którego uniknęły jedynie Anglia i Holandia. W rezultacie w każdym ze społeczeństw - prócz tych dwóch - feudalna szlachta potrafiła złamać lub podporządkować sobie swych kapitalistycznych przeciwników. Natomiast burżuazje Anglii i Holandii mogły wcześnie osiągnąć przewagę nad swymi potencjalnymi konkurentami, którą później powiększyły jeszcze bardziej w wyniku stosunkowo szybkiego obalenia monarchii absolutnej. Pozostawiając na boku zastrzeżenia empiryczne, z którymi teza ta się spotkała, trzeba zauważyć, że zasadza się ona na uznaniu analitycznego prymatu sfery ekonomii, co jest zapewne nie bardziej uzasadnione niż uprzywilejowanie polityki, które rzecznicy tej tezy słusznie krytykowali. Udany wyjątek od obu tych jednostronności stanowi praca A. Lublinskiej French Absolutism. The Crucial Phase, 1620-1629 (1968). J.S.
2 abstrakcyjny empiryzm
abstrakcyjny empiryzm [abstracted em-piricism], termin wprowadzony przez C.W.
->Millsa w The Sociological Imagination (1959) i odnoszący się do prac tych socjologów, dla których
-»empiryzm oznacza naukowość, a badania ilościowe są fetyszem. Mills nie neguje przydatności danych liczbowych i analizy statystycznej dla poszukiwań socjologicznych, uważa jednak, że nie wystarczają one do prowadzenia analizy socjologicznej. Podkreśla, że bez kategorii teoretycznych i historycznej analizy porównawczej, które nadają informacjom ilościowym sens socjologiczny, niemożliwe jest posługiwanie się pojęciem
-^struktury społecznej. Przyczyną tego jest psy-chologizm, który zdaniem Millsa towarzyszy wszystkim orientacjom metodologicznym postulującym posługiwanie się jedynie takimi danymi empirycznymi, które socjologowie sami wyprodukowali za pomocą -^sondaży itp. Historyczne początki a.e. interesująco opisał R. Bannister, Sociology and Sdentism. The American Quest for Objectwity, J 890-
-7949(1987). M. T
administracja publiczna [public adminis-tration], instytucje biurokratyczne i ich procedury służące rządowi i realizowaniu jego polityki. Jednocześnie jest to pole badań socjologicznych nad procesami artykułowania i wcielania w życie programów politycznych. J.S.
Adorno Theodor Wiesengrund, wtaśc. T. WJSSengrund (1903-1969), czołowy przedstawiciel tzw. szkoły frankfurckiej, wywodzącej się z frankfurckiego Instytutu Badań Społecznych (Institut fur Sozialforschung). W czasie II wojny światowej żył i pracował w Ameryce; po zwycięstwie aliantów powrócił do Niemiec zachodnich. Był niezwykłym erudytą i autorem skomplikowanych, często mętnych i zawiłych koncepcji. W swoich licznych książkach zajmował się estetyką, teorią literatury i muzyki, ogólną krytyką kultury, psychologią społeczną i filozofią. Z jego prac dla socjologa najważniejsza jest The Authoritarian Per-sonality (1950), dzieło zbiorowe przygotowane pod jego kierunkiem, poświęcone empirycznej i teoretycznej analizie korzeni autorytaryzmu. Spotkało się ono z ostrą krytyką.
W stosunku do współczesnej kultury starał się początkowo unikać zarówno egzystencjalistycz-nego (-»egzystencjalizm) subiektywizmu, jak i uproszczonego obiektywizmu pozytywistycznego (^-pozytywizm), lecz stopniowo -w miarę jak ogarniał go coraz większy pesymizm co do współczesnego świata - postawa ta się zmieniała. W swej filozoficznej krytyce estetyki i kultury skupiał się raczej na problemie formy niż treści: forma dzieła sztuki, czyli pewnego systemu idei, stanowiła dla niego najdobitniejszy przejaw ograniczeń i sprzeczności narzucanych jednostce przez społeczeństwo, jak i możliwości, które ono otwiera. Skomplikowany styl jego pisarstwa miał być próbą wymknięcia się temu, co uważał za
fałszywą jedność współczesnego społeczeństwa industrialnego. Być może najbardziej klarowny wykład jego poglądów na współczesność zawierają Minima Moralia (1951, wyd. poi. 1999), zbiór aforyzmów, z którego wyłania się teza, że idea totalności była kiedyś elementem filozofii wyzwolenia, lecz w ostatnim stuleciu została przejęta przez totalizujący -^system społeczny, faktycznie lub potencjalnie będący totalitarnym (->totalita-ryzm) systemem władzy. Nie należy temu przeciwstawiać wiedzy, lecz podkreślać paradoksy i wieloznaczności, albowiem przynajmniej czasowo prawda może ukryć się w przeżyciu jednostki.
W sprawie jego krytyki kultury patrz np. Prismen (1955); wykład jego filozofii zawiera Dialektyka negatywna (1966, wyd. poi. 1986). L. Kołakowski w Głównych nurtach marksizmu (1981) poddał dzieło A. ostrej krytyce, jako m.in. pretensjonalne, mętne, jałowe i coraz bardziej beznadziejnie brnące w bezkrytyczne zapożyczenia idei od szeregu dawno już zdyskwalifikowanych wersji marksizmu. Zob. też osobowość autorytarna; teoria krytyczna.
J.S.
afekt, afektywny, afektywność [affect, affective, affectivity], a. jest emocją. Użycie tego terminu w socjologii z reguły oznacza, iż działanie jest lub było prowadzone ze względu na satysfakcję emocjonalną. Na przykład M. R. i R.W. Jackmanowie w pracy Class Awareness in the United States (1983) omawiają „a. więzi klasowe", stawiając pytanie, czy „subiektywny aspekt klasy społecznej obejmuje uczucie przywiązania emocjonalnego" i nie jest wyłącznie kwestią symbolicznej identyfikacji. „A. zaangażowanie przeciwstawiane neutralności a." określa jeden z tzw. układów zmiennych T. -»Parsonsa, służących do klasyfikowania i analizowania różnych społeczeństw. Zob. też indywidualizm uczuciowy. A.K.
agnat, agnacja [agnate, agnation], w prawie rzymskim agnat/ byli grupą ręskich i żeńskich członków rodziny :-;,;.jacych wspólnego przodka i pozostających pod wyłączną władzą ojca rodziny. We współczesnej antropologii społecznej termin „a." używany jest w odniesieniu do potomków w linii męskiej (patrylinearnych) i nie zawiera elementu podporządkowania męskiej głowie rodu. A. jest więc krewnym w linii męskiej. A. to system pokrewieństwa, w którym związki wyprowadzane są wyłącznie w linii męskiej. Obecnie w antropologii jest raczej używany termin ->patrylinearny.
AŻ.
agraryzm [agrarianism], połączenie ogrodnictwa i hodowli zwierząt w jednym systemie uprawy roli. Termin a. odnosi się też czasem do pełnych romantyzmu wizji gospodarstwa wiejskiego jako idealnego miejsca do życia dla rodziny.
M.T.
agregat [aggregate], duże skupiska ludzi
mogą czasem zachowywać się jak grupy mające
akcjonalizm, socjologia akcjonalistyczna, socjologia dziatania 3
jakiś wspólny cel, ale mogą także zachowywać się jak niezorganizowane zbiorowiska, czyli a. Na przykład widownia lub ttum mogą być uważane za a., dopóki wśród członków tej zbiorowości nie ma żadnej formy organizacji ani wspólnych wzorów relacji społecznych.
Termin ten jest także używany w odniesieniu do badań lub analiz, które zajmują się wyłącznie danymi zagregowanymi, tzn. sporządzonymi dla stosunkowo dużych grup lub kategorii (np. dla określonego typu osób, rodzin lub firm), kiedy powrót do informacji o pojedynczym członku zbiorowości jest już niemożliwy. Zob. też mikro-dane; zachowania zbiorowe. J.K.
'agresja [aggression], akty wrogości, wyrządzania krzywdy, przemocy lub skrajnie gwałtownego zachowania. Istnieje wiele konkurencyjnych teorii dotyczących przyczyn, dla których ludzie mogą stać się agresywni. Wiele z nich odwołuje się do biologicznych lub instynktownych podstaw zachowań. Na przykład filozof T. ->Hobbes dowodził, że ludzie są z natury agresywni, a „wojny wszystkich przeciwko wszystkim" udaje się uniknąć tylko znacznym wysiłkiem i pomysłowością. Wiele szkół w psychologii podziela ten pogląd i dowodzi, że dzięki długotrwałemu procesom edukacji lub -^socjalizacji, połączonym z rozległą
->kontrolą społeczną, jednostka uczy się powstrzymywania a. Sama zatem socjalizacja nie wystarcza, aby zapobiec a.; ludzie muszą być stale nagradzani za właściwe zachowanie i karani za zachowanie zbyt agresywne.
Większość jednak socjologicznych teorii a. widzi jej źródła nie w podłożu biologicznym czy nadbudowie psychologicznej jednostki, ale w jej relacjach ze środowiskiem społecznym. Wśród nich najbardziej chyba popularna jest hipoteza czy teoria, zwana teorią frustracji-agresji, w której twierdzi się, że jednostka zachowuje się agresywnie, gdy jej celowe działanie zostaje przerwane (klasyczne ujęcie teorii frustracji-agresji można znaleźć w pracy: J. Dollard i in., Frustration and Aggression 1939). Tak więc np. dziecko może zaatakować rówieśnika, który odebrał mu zabawki. Teoria ta była jednak krytykowana, ponieważ nie potrafiła wyjaśnić, w jakich warunkach rezultatem frustracji nie jest a., lecz inne zachowania. (Niektóre dzieci w opisanej sytuacji mogą po prostu siedzieć cicho i dąsać się). Teza o frustracji rodzącej a. jest również utożsamiana z wczesnymi pracami S. -»Freuda, który dowodził, że frustracja
- zablokowanie działań, których celem jest osiągnięcie przyjemności lub uniknięcie bólu - zawsze prowadzi do a., albo skierowanej na obiekt postrzegany przez jednostkę jako źródło zakłóceń, albo (w przypadku gdy jest to zabronione) przenoszonej na inny obiekt. (W późniejszych pracach Freud dowodził, że u podłoża a. leży instynkt śmierci - Tanatos).
W trzeciej grupie teorii - teoriach uczenia się
- przemoc traktowana jest jako rezultat udanego
procesu socjalizacji i kontroli społecznej. Zachowanie agresywne, a zwłaszcza stosowanie przemocy, następuje wtedy, gdy się go od jednostki oczekuje i nie musi być spowodowane frustracją. Na przykład członkowie ^-subkultury uczą się zachowań zgodnych z -^normami postępowania opartego na przemocy, które przedstawia się im jako społecznie pożądane, jak w przypadku gdy użycie siły (np. bójka na pięści) wiązane jest z męskością. Żołnierze na froncie i młodzież należąca do ->gangu również mogą uważać, że przemoc jest właściwym i społecznie akceptowanym zachowaniem, ponieważ tak zostali wychowani; sądzą, że jeśli będą dobrze walczyć, to zyskają aprobatę i szacunek; chcą też uniknąć zarzutu tchórzostwa. Zob. też teoria zróżnicowanych powiązań. AŻ.
akcja przemysłowa [industrial action], sankcje, którymi dysponują robotnicy i pracodawcy we wzajemnych sporach dotyczących warunków pracy. ->Strajk to odmowa pracy ze strony robotników, polegająca zwykle na opuszczeniu miejsca pracy lub zgodnej nieobecności na stanowiskach pracy. Dzikie strajki są krótkie i wybuchają bez zapowiedzi. Nieoficjalne strajki ogłaszane są bez formalnej aprobaty związków zawodowych. Strajki okupacyjne polegają na tym, że strajkujący pozostają na terenie należącym do pracodawcy. Do innych sankcji, którymi dysponują pracownicy i związki zawodowe, należą: strajk wioski, polegający na przesadnie skrupulatnym - i uciążliwym dla kierownictwa - przestrzeganiu przepisów; praca na zwolnidnych obrotach; odmowa pracy w nadgodzinach; wreszcie strajk solidarnościowy i odmowa pracy z użyciem pewnych produktów lub usług. Prócz kroków dyscyplinarnych wobec poszczególnych pracowników, główną równoważną sankcją, którą dysponują pracodawcy, jest lokaut: pracodawca zwalnia robotników z pracy lub uniemożliwia im wstęp na teren zakładu. Zastosowane środki a.p. często traktuje się jako sygnały -^konfliktu w przemyśle, choć to ostatnie pojęcie jest szersze i bardziej złożone. W statystykach wielu krajów można znaleźć informacje o strajkach i lokautach, z podaniem liczby sporów, straconych dni pracy i pracowników zaangażowanych w te spory. Przy analizach tych danych niezbędna jest jednak ostrożność, ponieważ definicje kategorii statystycznych w tych statystykach różnią się. Dane dotyczące innych form a.p. są znacznie trudniej dostępne. J.S.
akcjonalizm, socjologia akcjonalistyczna, socjologia działania [actionalism],
termin kojarzony zwykle z nazwiskiem francuskiego socjologa A. Touraine'a; nie należy go mylić z terminem „ramy odniesienia działania" (->teoria działania), zaproponowanym przez T. ->Parsonsa. Poczynając od lat 60. XX w. Touraine rozwija zasadniczo nowe ramy analizy socjologicznej; najpełniej opisał je w Production de la societe (1973).
4 akefaliczny
Jak sam twierdzi, stara się „zastąpić socjologię społeczeństwa socjologią aktorów". Jego celem jest przezwyciężenie fałszywego jego zdaniem podziału socjologii na podejście obiektywistyczne i subiektywistyczne czy też badanie systemu i badanie działania. A. w centrum zainteresowań teoretycznych lokuje aktora społecznego, a dotyczy to także teorii zjawisk strukturalnych i historycznych. Aktorzy nie są jedynie elementami systemów społecznych, lecz także ich sprawcami.
Analiza Touraine'a nie pomija grup i zbiorowości takich jak klasy społeczne. Są one jednakże traktowane przezeń niejako kategorie, lecz jako dynamiczne układy relacji między aktorami społecznymi. Perspektywa ta zakłada bezpośrednią krytykę ->strukturalizmu oraz ->poststrukturaliz-mu (według których indywidualny podmiot „u-marł"), a także -»esencjalizmu (który ujmuje historię jako pozbawioną aktorów społecznych).
Dynamiczny aspekt a. przejawia się w tym, co Touraine nazywa historycznością (termin zapożyczony od J.P. ->Sartre'a), tzn. w zdolności społeczeństwa do oddziaływania na siebie oraz w uznaniu ludzkiej aktywności za podstawową cechę historii. Socjolog nie jest neutralnym obserwatorem i powinien się angażować w konflikty występujące w jego społeczeństwie. Przekonanie to doprowadziło Touraine'a do metody „interwencjonizmu socjologicznego" (-^interwencja socjologiczna), która polega na badaniu ruchów społecznych poprzez bezpośrednie uczestnictwo w nich socjologów. Tak pojmowana s.a., dowodzi Touraine, będzie niezwykle zróżnicowana i pełna konfliktów, jednak zarazem będzie bardziej prawomocna dzięki swemu aktywnemu zaangażowaniu w procesy zmian społecznych.
Konkretniej, podejście akcjonalistyczne dąży do wyjaśnienia, w jaki sposób kształtowane są wartości społeczne, a tym samym jak dokonuje się ->zmiana społeczna. W tym celu identyfikuje w każdej epoce historycznej „podmiot historyczny" (zbiorowego aktora), zdolny do dokonania rewolucyjnej zmiany dzięki umiejętności zorganizowania się w ->ruch społeczny. We wcześniejszych pracach Touraine twierdził, że podmioty historyczne osiągają konieczną samoświadomość dzięki doświadczeniu pracy. Tak więc ruchem społecznym, przez który wyraża się podmiot historyczny kapitalizmu, są związki zawodowe. Jednakże w późniejszych studiach Touraine poszerzył swe rozumienie „wytwarzania" i odniósł swą teorię także do innych ruchów społecznych, w tym tworzonych przez kobiety, studentów, przeciwników energii atomowej oraz reprezentantów ruchów nacjonalistycznych. A.K.
akefaliczny [acephalous], od gr. akephalos -
bez głowy, termin stosowany do opisu systemu politycznego społeczeństw, w których nie ma scentralizowanej władzy państwowej, takich np. jak tradycyjne rodowe systemy polityczne w Afryce (zob. J. Middleton, D. Tait, Tribes Without Rulers 1958).
Władza sprawowana jest na szczeblu klanu, rodu lub segmentu lineażowego (->pokrewieństwo). Z tego powodu w odniesieniu do tych „bezgłowych" społeczeństw używa się często alternatywnego terminu: „społeczeństwa segmentowe". A.Z.
aksjomat [axiom], a. jest założeniem, postulatem, uznawaną przez wszystkich zasadą lub oczywistą prawdą. Większość teorii socjologicznych opiera się na jednym lub większej liczbie nie sformułowanych wprost a., np. że wszystkie ludzkie działania są racjonalne lub -jak w przypadku
-^marksizmu - że walka klas jest siłą napędową historii. Niektórzy socjologowie uważają takie nieujawnione a. za „założenia danej dziedziny" lub „założenia metateoretyczne". Na przykład amerykański socjolog G. Ritzer w pracy Meta-theorizing in Sodology (1991) próbuje objaśnić i obronić uprawianie metateorii, którą definiuje jako badanie i analizowanie teorii. Traktuje on teorie socjologiczne jako obiekt badania, klasyfikuje je i porównuje, podchodzi do historii socjologii z metateoretycznego punktu widzenia, pokazując rozwój i upadek -> paradygmatów w socjologii. J.K.
akulturacja, enkulturacja [enculturation], termin zaczerpnięty z amerykańskiej antropologii kulturowej, będący właściwie synonimem -^socjalizacji. Jest on związany z poglądem, że aby być pełnym członkiem jakiejś ->kultury czy ^subkultury, jednostka musi stale używać i uczyć się
- zarówno w sensie formalnym, jak i nieformalnym
- wzorów zachowań kulturowych nakazanych przez tę kulturę. A.K.
akumulacja kapitału [capital accumula-tion], w marksizmie główna siła napędowa rozwoju kapitalizmu, czyli proces, podczas którego
-> kapitał jest pomnażany na drodze wytwarzania, zawłaszczania i materializacji wartości dodatkowej (->teoria wartości pracy). A.k nie można rozpatrywać w oderwa"iu od kapitalis ycznych ^stosunków produkcji. W gospodarce regulowanej a.k. jest także ważnym elementem -»wzrostu gospodarczego, lecz odnosi się do inwestycji netto kraju w środkach trwałych, tzn. w sprzęcie, maszynach, zapasach, budynkach, ogólnym kapitale społecznym oraz aktywach zagranicznych. J.S.
algorytm [algorithm], początkowo synonim terminu „wzór"; pod wpływem rozwoju technik komputerowych termin ten oznacza obecnie opracowaną krok po kroku procedurę rozwiązania jakiegoś zadania. W socjologii a. oznacza procedurę tworzenia nowej -»zmiennej z zestawu innych zmiennych. Dobrym przykładem może być a. zastosowany przez E.O. Wrighta do utworzenia jego zmiennej „klasa społeczna" na podstawie informacji o własności i udziale w procesie podejmowania decyzji traktowanych jako wyznaczniki pozycji jednostki w strukturze społecznej (Classes 1985). J.K.
alienacja [alienation], w najbardziej ogólnym sensie wyobcowanie jednostek wzajemnie wobec siebie lub wobec konkretnej sytuacji lub procesu. Centralne pojęcie teorii K. -»Marksa, zazwyczaj też kojarzone z socjologią marksistowską. Dyskusja wokół a. ma trzy aspekty: filozoficzny, socjologiczny i psychologiczny (przejrzyście wyło-żone w J. Torrance, Estrangement, Alienation and Exploitation 1977).
Wymiar filozoficzny wykracza daleko poza dziedzinę socjologii, choć marksiści mogą się upierać, że tego rodzaju dystynkcje dyscyplinowe są wadliwe. Twierdzi się niekiedy, że Marks czerpał z trzech formacji: niemieckiej filozofii idealistycznej (Hegel i Feuerbach), angielskiej "ekonomii politycznej (Owen, Ricardo, Smith) i francuskiego socjalizmu utopijnego (Saint-Simon, Proudhon i Fourier). Filozoficzne pojęcie a. należy bez wątpienia do dziedzictwa tej pierwszej. -»He-gel wyposażył Marksa w filozoficzne środki przezwyciężenia kaniowskiego ->dualizmu bytu i powinności, jako że według Hegla to, co rzeczywiste, zawsze dąży do wypełnienia się idealną treścią. Wizja ruchu przez dzieje samostwarzającej się, samowiednej idei, procesu jej kolejnych a. na drodze eksternalizacji i uprzedmiotowienia oraz ponownego przyswajania przez wiedzę podsunęła Marksowi jego rewolucyjny imperatyw. Odwrócił myśl Hegla „z głowy na nogi" i oparł własne idee na zasadach materialistycznych (-^materializm). Na tak przygotowanym gruncie filozoficznym dowodził, że istota człowieka gubi się w rozwoju epok historycznych, lecz odradza się i odnajduje w tym rozwoju wraz ze świtem ->komunizmu, który sygnalizuje pełny powrót jednostek do siebie samych jako istot społecznych.
Pisma Marksa przenika ta filozoficzna i tele-ologiczna (->teleologia) koncepcja a. Socjologów jednak bardziej interesuje Marksowska teza, że wyobcowanie rodzą struktury społeczne, w których panuje ucisk wyzuwający ludzi z ich ludzkiej istoty. A. okazuje się stanem obiektywnym, nieodłącznym od społecznego i gospodarczego ^kapitalizmu. W tym sensie a. określa głównie wyalienowana praca. Praca konstytuuje człowieczeństwo - „istotę gatunkową" -jako że zaspokajanie potrzeb jest nieodłączne od rozwoju sił i możliwości istot ludzkich. Wszelkie jednakże formy produkcji wiążą się z „uprzedmiotowieniem" polegającym na tym, że ludzie wytwarzają produkty, w których materializują się ich twórcze zdolności, a które odrywają się od swych twórców. A. to wypaczona forma, jaką uprzedmiotowienie istoty gatunkowej człowieka przybiera w kapitalizmie. W ustroju tym owoce produkcji należą do pracodawcy, który zawłaszcza nadwyżkę wytwarzaną przez innych. W ten sposób dokonuje się a. pracy. Marks przypisuje takiej wyalienowanej pracy cztery atrybuty: oderwanie ...
glamdring3