Janusz Pajewski
Historia Powszechna
1871-1918
Wydawnictwo Naukowe
PWN Sp. z o.o.
Warszawa 1996
Wstęp
Książka niniejsza powstała na podstawie wykładów historii powszechnej
nowożytnej prowadzonych przez autora na Uniwersytecie imienia Adama
Mickiewicza w Poznaniu i stanowi próbę syntezy dziejów powszechnych lat
1871-1918.
Wyjaśnienia wymaga periodyzacja okresu. Rok 1871 jako punkt wyjścia jest
datą umowną. Jest to punkt zwrotny w dziejach politycznych (klęska Francji
i objęcie hegemonii w Europie przez Niemcy), ma poważne znaczenie w
dziejach społecznych (Komuna Paryska), ale nie stanowi przełomu ani dla
historii gospodarczej, ani dla historii kultury. Wielu uczonych przyjmuje
wszakże rok 1871 jako cenzurę w dziejach wieku Xix i nic nie przemawia
przeciwko zastosowaniu tego podziału. Rok 1918 jako zamknięcie pracy nie
może budzić wątpliwości; pierwsza wojna światowa jest momentem przełomowym,
rozgraniczającym dwie epoki dziejowe.
Zamiarem autora było ogarnięcie całości procesu dziejowego tych lat, a
więc zarówno zjawisk o charakterze ogólnym - imperializmu, kolonializmu,
socjalizmu i in., jak i historii poszczególnych krajów - przede wszystkim
Europy, ale także i innych części świata. Sprawa polska została omówiona
jedynie jako zagadnienie międzynarodowe, tzn. w jaki sposób sytuacja ogólna
w Europie wpływała na bieg spraw w Polsce i odwrotnie, jakie znaczenie
miała Polska dla innych państw i narodów.
Słuszny w zasadzie postulat historii integralnej, obejmującej
problematykę polityczną, społeczną i kulturalną, a więc ogarniającej
również wszelkie przejawy życia społecznego w nauce, literaturze, sztuce i
technice, jest w praktyce nie do zrealizowania przez jednego autora. Wiedza
ludzka, przejawy aktywności człowieka są tak bogate, że zagadnienia nie
wchodzące w zakres bezpośrednich zainteresowań historyka mogłyby być tylko
sygnalizowane.
Autor poczytuje sobie za miły obowiązek złożyć serdeczne podziękowania
Profesorom: Konstantemu Grzybowskiemu, Henrykowi Katzowi i Mieczysławowi
Żywczyńskiemu za łaskawe zapoznanie się z maszynopisem i udzielenie mu
cennych uwag, które pozwoliły na usunięcie wielu braków niniejszej książki.
Wielką pomocą przy pracy nad następnymi wydaniami były uwagi krytyczne
poczynione zarówno w druku, jak i w dyskusjach ustnych przez znawców
przedmiotu. Wyrazy wdzięczności zechcą przyjąć Profesorowie: Andrzej
Ajnenkiel, Henryk Batowski, Jerzy Borejsza, Antoni Czubiński, Marek Marian
Drozdowski, Adam Galos, Zdzisław Grot, Jerzy Holzer, Jan Kancewicz, Jerzy
Krasuski, Jerzy Topolski, Henryk Wereszycki, Tomasz Wituch, Mieczysław
Żywczyński.
Za świadczoną mi pomoc szczerze wdzięczny jestem uczniom moim, w
szczególności Doktorom Krzysztofowi Jankowiakowi, Danucie Płygawko i
Waldemarowi Łazudze. Serdeczne podziękowania składam też zawsze uczynnym i
życzliwym pracownikom Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu i Biblioteki
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Poznań, w kwietniu 1977 r.
Rozdział pierwszy:
Stosunki ludnościowe
Uderzającym dla wieku Xix zjawiskiem jest szybki wzrost zaludnienia kuli
ziemskiej. W drugiej połowie stulecia ludność świata zwiększyła się z ponad
1100 mln do ponad 1500 mln (w okrągłych liczbach); w 1914 r. wynosiła już
1650 mln.
W krajach stojących na wyższym szczeblu kultury i rozwoju gospodarczego
na zmniejszenie się śmiertelności, zwłaszcza u dzieci, wpłynęły postępy
medycyny i higieny oraz wzrost oświaty. Epidemie były rzadsze i pociągały
za sobą mniej ofiar. Podniosła się przeciętna długość życia ludzkiego.
Znaczną rolę we wzroście demograficznym odegrał również rozwój przemysłu, a
w związku z tym zwiększone zapotrzebowanie rąk do pracy.
Toteż w latach 1871-1914 uderza zwiększenie się liczby mieszkańców
Europy.
Wzrost ludności był bardzo szybki również w Ameryce, zwłaszcza Północnej,
i w Azji.
`ty
Wzrost ludności
w niektórych krajach
Europy (w mln osób)
`ts
Kraj: Lata 1871 - 1914
Francja: 36 - 39
Niemcy: 40 - 67
Rosja: 75 - 180
Wielka Brytania (z Irlandią): 32 - 45
Włochy: 27 - 38
`tn
Ludność świata
(w mln)
A - według obliczeń A. M. Carr-Saundersa,
B - według W. F. Willcoxa,
C - według ONZ
Kontynenty: 1850 - 1900 - 1920
Europa: 274A 274B - 423A 423B - 487C
Azja: 741A 656B - 915A 857B - 966C
Ameryka Pn.: 26A 26B - 81A 81B - 117C
Ameryka Pd.: 33A 33B - 63A 63B - 91C
Afryka: 95A 100B - 120A 141B - 140C
Oceania: 2A 2B - 6A 6B - 9C.
Europa łącznie z azjatyckimi posiadłościami cesarstwa rosyjskiego
Azja bez azjatyckich posiadłości cesarstwa rosyjskiego
Ze wzrostem ludności wiązały się ruchy migracyjne dwojakiego rodzaju. Z
jednej strony było to masowe w krajach uprzemysławiających się
przechodzenie ludności ze wsi do miast i ośrodków przemysłowych, z drugiej
zaś była to migracja z krajów przeludnionych, głównie emigracja do innych
części świata.
Migrację wewnętrzną powodował przede wszystkim rozwijający się przemysł
oraz kryzys w rolnictwie. Ponadto życie miejskie miało dla młodych ludzi ze
wsi coraz większą siłę przyciągającą. Służba wojskowa, obowiązkowa we
wszystkich krajach Europy z wyjątkiem Anglii, i rozwój komunikacji
ułatwiały zetknięcie się z miastem. W Anglii ludność wiejska, która w 1871
r. wynosiła 35% ogółu ludności, w 1910 r. stanowiła już tylko 22%. W
Niemczech w rolnictwie pracowało w 1871 r. 64%, w 1910 r. 39%. W Belgii
odsetek ludności wiejskiej w drugiej połowie Xix w. spadł z 50% na 25%. We
Francji zjawisko to występuje również, ale w mniejszym stopniu wskutek
powolniejszego tempa uprzemysłowienia. Francuska ludność rolnicza wynosiła
71% ogółu W 1871 r., w 1914 r. zaś 53%.
Skutkiem tego był w latach 1890-1910 wzrost liczby miast z ludnością
powyżej 100 tys. w Europie z 118 na 183, w Stanach Zjednoczonych z 32 na
48. Obok dawnych milionowych metropolii, jak Paryż, Londyn, Berlin, Nowy
Jork, pojawiły się inne miasta-olbrzymy mające już około miliona
mieszkańców, a wykazujące tendencję dalszego wzrostu; były to Rio de
Janeiro i Buenos Aires w Ameryce, Bombaj, Kalkuta, Szanghaj, Pekin, Tokio i
Osaka w Azji.
Proces urbanizacji ogarnął Europę Zachodnią i część Środkowej, nie
wystąpił natomiast w krajach Europy Wschodniej i Południowej.
Emigracja zamorska przybrała w drugiej połowie Xix w. nieznane dotąd
rozmiary. W latach 1871-1914 wywędrowało z Europy 34 mln ludzi, z czego 25
mln osiedliło się na stałe w krajach zamorskich. Początkowo głównej masy
wychodźców europejskich dostarczały Anglia i Niemcy. Szczególne nasilenie
wychodźstwa z tych krajów występuje w przedostatnim dziesięcioleciu
ubiegłego wieku.
W latach 1880-1890 opuszczało Wyspy Brytyjskie i Irlandię od 200 do 300
tys. emigrantów rocznie. Wychodźcy angielscy byli szczególnie
uprzywilejowani, gdyż albo udawali się do posiadłości brytyjskich za
morzami, jak Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Afryka Południowa, albo też
do kraju kultury anglosaskiej i języka angielskiego, jakim są Stany
Zjednoczone.
W tym okresie wyemigrowało z Niemiec ponad 1,3 mln ludzi. Nie mogli oni
ze względów klimatycznych osiedlić się we własnych koloniach (oprócz
szczupłej garstki plantatorów, oficerów i urzędników), kierowali się więc
głównie do Stanów Zjednoczonych i w mniejszej liczbie do Brazylii.
Pod koniec Xix w. ruch emigracyjny z Anglii i z Niemiec uległ
zahamowaniu. Przemysł rodzimy potrzebował coraz więcej rąk do pracy. W
Niemczech i we Francji wystąpi wkrótce zjawisko odwrotne - przypływ obcych
robotników, zwłaszcza do pracy na roli.
Od końca Xix w. główny kontyngent wychodźców płynął z krajów rolniczych
Europy Środkowej, Południowej i Wschodniej. Emigrowali masowo Polacy do
Stanów Zjednoczonych i do Brazylii. Do Stanów Zjednoczonych głównie
kierowali się również Ukraińcy z Galicji Wschodniej, Węgrzy, Słowacy.
Chłopi rosyjscy kolonizowali Syberię.
Liczne wychodźstwo włoskie (ponad 250 tys. w ostatnim dziesięcioleciu Xix
w., około 0,5 mln rocznie w początkach Xx w.) kierowało się do krajów
Ameryki Łacińskiej, w pierwszym rzędzie do Argentyny i Brazylii, częściowo
także do Stanów Zjednoczonych. Do Ameryki Południowej podążali emigranci
portugalscy i hiszpańscy.
Emigracja przybrała w niektórych państwach takie rozmiary, że pewne
narody były liczniej reprezentowane w krajach zamorskich niż we własnej
ojczyźnie - np. Portugalczycy w Brazylii, Irlandczycy w Stanach
Zjednoczonych.
Nie było, rzecz prosta, wychodźstwa z Francji, której, przeciwnie,
potrzebne były obce ręce do pracy.
Nie było również wychodźstwa rodzimej czarnej ludności z Afryki. Licznie
natomiast emigrowali Chińczycy - na północ do Mandżurii, na południe do
Indonezji i wreszcie na zachód na Hawaje i do Stanów Zjednoczonych. W tych
samych kierunkach podążali emigranci japońscy. Hindusi wędrowali do Afryki
Południowej, do Gujany, na niektóre wyspy Oceanu Spokojnego.
Ze wszystkich krajów największe liczby wychodźców ściągały Stany
Zjednoczone. W latach 1871-1900 przybyło tam 14 mln cudzoziemców, w latach
1900-1914 - prawie 9 mln. Znaczne powiększenie ludności Stanów
Zjednoczonych, która z 38,5 mln w 1871 r. wzrosła do 92 mln w 1910 r.,
wynikało w 55% z przypływu ludności europejskiej. To samo zjawisko, ale już
w mniejszych rozmiarach, widzimy w Kanadzie oraz w Ameryce Łacińskiej,
zwłaszcza w Brazylii i Argentynie.
Rozdział drugi:
Życie gospodarcze.
Imperializm
Długie lata pokoju przyniosły z sobą gwałtowny rozwój gospodarczy.
Rewolucja przemysłowa, która dużo wcześniej dokonała się w Anglii,
przekroczyła teraz kanał La Manche i Atlantyk. Stany Zjednoczone, Niemcy i
niektóre inne kraje Europy Zachodniej weszły w okres szybkiego rozkwitu.
Powstał nowoczesny przemysł maszynowy, wyłonił się wielkoprzemysłowy
proletariat. Przemysł odgrywał coraz większą rolę i coraz silniej
występowała jego przewaga nad rolnictwem. Społeczeństwo rolnicze
przekształcało się w społeczeństwo przemysłowe.
Wynalazki dokonane w końcu Xix w. miały zasadnicze znaczenie dla życia
gospodarczego i dla rozwoju kultury. W 1876 r. Amerykanin Alexander Graham
Bell wynalazł telefon. W tym samym czasie skonstruowali żarówkę elektryczną
Rosjanin Aleksander N. Łodygin w 1872 r. i Amerykanin Thomas Edison w 1879
r. Angielski inżynier Charles Parsons zbudował turbinę parową w 1884 r.
Niemcy Karl Friedrich Benz i Gottlieb Daimler skonstruowali silnik
spalinowy i zastosowali go w 1885 r. do samochodu. W 1895 r. Francuzi,
bracia Auguste i Louis Lumiere opatentowali aparat do wykonywania i
wyświetlania zdjęć ruchomych - prototyp dzisiejszego kinematografu. W 1893
r. - Niemiec Rudolf Diesel skonstruował wysokoprężny silnik spalinowy.
Włoch Guglielmo Marconi wysłał w 1899 r. pierwszy telegram radiowy z
Wielkiej Brytanii do Francji, a w 1902 r. przez Atlantyk z Europy do
Ameryki.
Ożywienie życia gospodarczego sprzyjało rozwojowi komunikacji. Długość
dróg żelaznych na kuli ziemskiej wzrosła w latach 1870-1913 przeszło
pięciokrotnie.
Krajami mającymi wówczas najgęstszą sieć kolejową były Stany Zjednoczone,
Wielka Brytania, Belgia i zachodnie prowincje Niemiec. Udoskonalone szyny,
parowozy i wagony pozwalały na przewóz towarów w znacznie większych niż
dotąd rozmiarach i to na przewóz szybszy.
Ponadto technika budowy kolei coraz bardziej brała górę nad trudnościami
terenowymi; mosty i wiadukty, wznoszone w niełatwych warunkach, tunele
wykuwane w górach, pozwalały na prowadzenie linii kolejowych w
niedostępnych dotąd okolicach i skracały odległości.
Rozwój sieci
kolejowej w świecie
Rok - Kilometry
1870 - 209789
1890 - 617285
1913 - 1104217
Budowę dróg żelaznych rozpoczynał kapitał prywatny; później wszakże w
wielu krajach nastąpiło upaństwowienie kolei. Tak było w Niemczech,
Austro-Węgrzech, Rosji, we Włoszech, w Belgii, Szwajcarii, Danii, Rumunii,
Serbii, Bułgarii, poza Europą zaś w Japonii i w krajach kolonialnych. W
Stanach Zjednoczonych natomiast koleje pozostawały nadal własnością
prywatnych spółek; w znacznej mierze był w nich zaangażowany kapitał
angielski, a także i niemiecki. W początku Xx w. 85% dochodów z kolei
Stanów Zjednoczonych pobierało siedem wielkich spółek.
Zwiększył się ogromnie światowy tonaż okrętów.
Zwiększenie światowego
tonażu okrętów
(w tys. ton)
Rok - Tonaż ogółem (żaglowce - parowce)
1870 - 15000 (85% - 15%)
1910 - 42000 (10% - 90%)
Żeglugę morską kontrolowały niemal w całości wielkie spółki okrętowe. W
1913 r. było na świecie około 20 kompanii morskich, z których każda
rozporządzała tonażem w wysokości co najmniej 200 tys. ton. Czasem spółki
te zawierały pomiędzy sobą porozumienie dla osiągnięcia kontroli nad ruchem
towarowym i pasażerskim na niektórych liniach. Tak np. dwie wielkie spółki
niemieckie Hamburg-Ameryka (tzw. Hapag) i Lloyd Północnoniemiecki
porozumiały się z trustem amerykańskim Morgana oraz z holenderską kompanią
okrętową i tą drogą opanowały całkowicie komunikację morską pomiędzy
portami niemieckimi, holenderskimi i amerykańskimi.
Wynalezienie w 1867 r. przez inżyniera francuskiego Charles Tellier
maszyny chłodzącej umożliwiło zastosowanie chłodni na kolejach i wielkich
okrętach, co pozwoliło na przewożenie na dalekich przestrzeniach towarów
ulegających szybkiemu zepsuciu.
Ułatwienia komunikacyjne przybliżały różne kraje i różne części świata.
Kanał Sueski, otwarty w 1869 r., zbliżył Europę do Azji Wschodniej i
Południowej, do Afryki Wschodniej i do Australii. Koleje transkontynentalne
w Ameryce Północnej (pierwsza w 1869 r.) nie tylko zespalały ze sobą wschód
i zachód Stanów Zjednoczonych, ale i przybliżały ogromny ten kraj do
Starego Świata. Kolej transsyberyjska, której budowę rozpoczęto w 1891 r.,
dotarła w 1902 r. do Władywostoku, w 1903 r. do Port Artur i powiązała
Europę z Azją Wschodnią. Otwarcie w 1895 r. Kanału Kilońskiego
przyśpieszyło i ułatwiło komunikację pomiędzy Morzem Bałtyckim a Morzem
Północnym. Kanał Panamski, otwarty w 1914 r. połączył Ocean Atlantycki z
Oceanem Spokojnym.
Dalszym ułatwieniem życia gospodarczego, jak również administracji w
większych krajach, była coraz gęstsza sieć telegraficzna i telefoniczna, a
także budowa kabli podmorskich.
Żegluga powietrzna natomiast była jeszcze w stadium początkowym i nie
miała praktycznego znaczenia zupełnie. Bracia Renard zbudowali w 1884 r.
balon kierowany. Brazylijczyk Alberto Santos-Dumont przeleciał podobnym
balonem w 1901 r. z Saint-Cloud do Paryża. Balon podłużny według pomysłu
Niemca hr. Ferdynanda Zeppelina przeleciał około 10ż7şkm w okolicach
Friedrichshafen. Próbowano również budowy statków cięższych od powietrza,
prototypu dzisiejszych samolotów. Amerykanie bracia Orville i Wilbur Wright
17 grudnia 1903 r. przelecieli na tego rodzaju aparacie 260 metrów w ciągu
59 sekund. W 1909 r. lotnik i konstruktor francuski Louis Bleriot
przeleciał samolotem własnej konstrukcji kanał La Manche.
Wzrost komunikacji i udoskonalenie środków komunikacyjnych spowodowały
potrzebę żywszej współpracy międzynarodowej w tej dziedzinie. W 1874 r. w
Bernie zawarty został powszechny traktat pocztowy dla unormowania
międzynarodowego obrotu pocztowego. Na mocy postanowień traktatu powstało
Międzynarodowe Biuro Powszechnego Związku Pocztowego. W 1875 r. zawarto
powszechny traktat telegraficzny.
Ludzkość wkroczyła w erę gospodarki światowej. Przemysł europejski
przetwarzał surowce z wszystkich części świata i we wszystkich częściach
świata starał się sprzedawać swe wyroby.
Industrializacja łączyła się ściśle ze spotęgowaną eksploatacją węgla i
żelaza, tych dwu podstaw nowoczesnego przemysłu. Miejsce dawnych małych
zakładów, którym potrzebne były przede wszystkim drzewo i woda, zajmują
teraz wielkie huty i fabryki zakładane w pobliżu kopalni węgla i żelaza.
Tak było w Anglii, tak było w Westfalii i Nadrenii, tak było na Śląsku.
Węgiel znajdował coraz szersze zastosowanie. Stał się niezbędny dla
fabryk, kolei, ogrzewania domów mieszkalnych; poddany procesowi destylacji
służył jako gaz świetlny; jako surowiec zasadniczy stał się podstawą nowych
zupełnie gałęzi przemysłu, przede wszystkim chemicznego. Przemysłowiec
niemiecki Fryderyk Siemens twierdził, że węgiel jest "miarą wszystkich
rzeczy".
Światowe wydobycie tego cennego surowca z 90 mln ton w połowie Xix w.
podniosło się do 200 mln w 1870 r. i przekroczyło 1000 mln ton w 1913 r.
Kraje bogate w węgiel miały zapewnione pierwszeństwo w rozwoju
gospodarczym. Przez długi czas pierwsze miejsce w górnictwie węglowym
zajmowała Anglia. W 1898 r. utraciła je wszakże na rzecz Stanów
Zjednoczonych. W 1913 r. wydobycie węgla angielskiego wynosiło już mniej
niż 1/3 produkcji światowej (292 mln ton wobec przeszło 1000 mln). Na
pierwszym miejscu utrzymywały się w dalszym ciągu Stany Zjednoczone (517
mln ton). Anglia zachowała jeszcze drugie miejsce, ale szybko zbliżał się
do niej z trzeciego miejsca konkurent niemiecki (277 mln ton).
Wzrost wydobycia węgla ilustruje poniższa tabela:
Wydobycie węgla
w najważniejszych
krajach (w mln ton)
Państwo: Rok 1870 - 1900 - 1913
Wielka Brytania: 128 - 185 - 292
...
napomoc