Zbiorowe prawo pracy – wykład.doc

Zbiorowe prawo pracy – wykład, prof. Zbigniew Hajn

Geneza zbiorowego prawa pracy

Powstanie zbiorowego prawa pracy wiąże się z procesem organizowania się pracowników po to, by zwiększyć swoją siłę negocjacyjną, by chronić się przed wyzyskiem i przeciwstawić pracodawcy kolektyw, który będzie partnerem w negocjacjach. Zrzeszenia początkowo miały charakter efemeryczny - powstawały i znikały Polska zakończeniu potrzeby. Powstawały pewne trwałe związki np. kasy pogrzebowe czy kasy chorych.

Pierwsze organizacje związkowe powstały podatek koniec XVIIIw. a rozwinęły się w XIXw. Pierwsze związki zawodowe powstały w Anglii. Państwo początkowo przeciwstawiało się tworzeniu związków zawodowych i pierwszą poważną ingerencją był Combination Act z 1799r. (Ustawa o zmowach). Zakazała ona pracownikom zrzeszania się. Zakazywała dlatego, że psuło to rynek (wierzono wtedy, że bogactwo może powstać tylko z tysięcy indywidualnych decyzji rynkowych - niewidzialna ręka rynku. Przez związki zawodowe powstaje monopol na rynku pracy - związek podejmuje jedną decyzję co do ceny pracy zastępując indywidualne osoby). W 1800r. zakazano zrzeszania się pracodawców - z tych samych powodów co pracowników.

W 1824r. wydano ustawę dopuszczającą zrzeszanie się pracowników (od tej pory kodeks było to przestępstwem). Potem prawem stopniowego uznawania związków zawodowych nastąpiła legalizacja środków działania związków zawodowych (negocjacji zbiorowych, układów zbiorowych, strajków itp.). Organizacje pracodawców są analogiczne.

Podobnie ten proces następował w Europie po I wojnie światowej. Związki zawodowe i organizacje pracodawców uzyskały uprzywilejowaną pozycję prawną. Związki zawodowe w okresie I wojny światowej w istotnym zakresie chroniły państwa przed anarchią i rozpadem. Prawa związki zawodowe rządy mogły skanalizować nastroje społeczne i we w miarę sformalizowany sposób zawrzeć porozumienia, które były szanowane i pozwoliły uniknąć rewolucji w Europie Zachodniej. W Anglii i Niemczech powstały pierwsze trójstronne komitety, gdzie ustalano np. wysokość płac.

W Polsce z opóźnieniem ok. 50 lat nastąpił proces legalizacji związków zawodowych i działania tych organizacji. Przed II wojną światową były ustawy o związkach zawodowych itp. Po II wojnie światowej nastąpiła zmiana ustroju. Związki zawodowe nie były związkami charakterystycznymi dla gospodarki wolnorynkowej, lecz pełniły funkcję „pasa transmisyjnego partii do mas” (Lenin).

Odrodzenie zbiorowego prawa pracy nastąpiło w 1989r. po obradach okrągłego stołu. W wyniku uzgodnień między solidarnościową opozycją a władzą państwową. Uznano m.in. ewolucyjny system zmian ustroju politycznego i gospodarczego, przyjęto podstawowe zasady tych przemian. Wśród tych zasad był m.in. pluralizm polityczny i związkowy - prawo pracowników i pracodawców do tworzenia związków zawodowych według własnego uznania. Przyjęto także inne zasady, które są niezbędne by zbiorowe stosunki pracy mogły się rozwijać: wolność słowa, niezawisłość sądów, samorząd terytorialny, trójpodział władz, równość wszystkich form własności własność prywatna (bez niej nie ma wolnego ruchu związkowego). Dokonano tego w istotnym zakresie ustawą z 17.04.1989r. W 1991r. uchwalono 3 ważne ustawy, które obowiązują do dziś: ustawa o związkach zawodowych, ustawa o organizacjach pracodawców, ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych. Te trzy ustawy dały podstawę do dalszego rozwoju  zbiorowego prawa pracy w Polsce. Są one oparte na prawie międzynarodowym.

Pojęcie zbiorowego prawa pracy

Zbiorowe prawo pracy reguluje stosunki społeczne związane ze zrzeszaniem się pracowników i pracodawców, negocjowaniem warunków zatrudnienia pracowników, wpływem związków zawodowych i organizacji pracodawców na decyzje publiczne, udział pracowników w zarządzaniu zakładami pracy i rozwiązywaniu sporów zbiorowych pracy. Zbiorowe stosunki pracy zachodzą głównie między zbiorowościami pracowniczymi (grupami pracowników) reprezentowanymi prawa związki zawodowe lub innych przedstawicieli, a pracodawcami ich organizacjami. Dlatego nazywamy je zbiorowymi stosunkami pracy.

Zbiorowe stosunki pracy to najważniejsza część stosunków zbiorowego prawa pracy. Charakteryzuje się tym, że po jednej stronie występuje grupa pracowników reprezentowana prawa przedstawicieli, a po drugiej występuje pracodawca lub organizacja pracodawców.

Do zbiorowego prawa pracy zaliczamy takie stosunki między organizacjami związkowymi i organizacjami pracodawców a organami państwa.

Wyróżniamy 5 działów zbiorowego prawa pracy:

1) prawo związkowe - reguluje zrzeszanie się w związki zawodowe i organizacje pracodawców oraz status prawny tych organizacji

2) prawo udziału organizacji związkowych w podejmowaniu decyzji publicznych

3) prawo rokowań zbiorowych - reguluje negocjowanie warunków zatrudnienia pracowników i zawarcie określających te warunki aktów, czyli układów zbiorowych i innych porozumień związkowych

4) prawo sporów zbiorowych - reguluje rozwiązywanie sporów związanych z rokowaniami zbiorowymi i innymi konfliktami powstającymi w zbiorowych stosunkach pracy

5) prawo partycypacji pracowniczej (udziału w zarządzaniu zakładem pracy) - reguluje udział pracowników działających zwykle przez przedstawicieli w podejmowaniu przez kierownictwo przedsiębiorstwa decyzji istotnych dla pracowników.

Przedmiot zbiorowego prawa pracy

Przedmiotem regulacji zbiorowego prawa pracy są prawa, obowiązki i interesy pracowników i pracodawców. Prawo - korzystny stan rzeczy już zapisany w ustawie, np. prawo do wynagrodzenia za pracę. Zbiorowe prawo pracy reguluje m.in. ochronę praw pracowników i pracodawców.

Dla zbiorowego prawa pracy bardzo ważną konstrukcją jest pojęcie interesu - interes podmiotowy jest tym, co stanowi o istocie zbiorowego prawa pracy i czemu w większości zbiorowe prawo pracy służy. Interes to to, do czego dążymy, żądania, korzyści, do których pracownicy i pracodawcy zmierzają, np. dążenie do podwyżki wynagrodzeń, skrócenie czasu pracy, wydłużenie przerw, urlopów, itp. Służą temu różne formy: negocjacje, strajki, układy zbiorowe. Zbiorowe prawo pracy w równym stopniu uznaje interesy pracodawców i pracowników.

Mechanizmy zbiorowego prawa pracy to wykształcone mechanizmy burzenia prawa - pracownicy ustawicznie zmierzają do zmiany prawa. Zbiorowe prawo pracy cywilizuje ten proces - stwarza mechanizmy ucywilizowanej, w miarę kulturalnej zmiany sytuacji.

Zbiorowe prawo pracy nie zajmuje się bezpośrednią regulacją warunków pracy lecz funkcjonowaniem instytucji pozwalających chronić interesy pracowników i pracodawców. Normuje metody, przez które pracownicy, pracodawcy i ich związki zabiegają o utrzymanie już posiadanych korzyści (ochrona praw) oraz przy pomocy których dążą do nowych korzyści (obrona interesów). Zbiorowe prawo pracy zasadniczo jest częścią prawa pracy. Te dziedziny się ze sobą przeplatają, ale zbiorowe prawo wychodzi poza prawo pracy, w szczególności przez to, że obejmuje nie tylko pracowników sensu stricte (mających stosunek pracy) ale co do zasady wszystkich ludzi pracy, którzy swoją własną pracą zarabiają na życie (worker – pracownik w ujęciu szerokim, employee – pracownik w sensie prawnym)

Źródła zbiorowego prawa pracy

Źródła zbiorowego prawa pracy to akty prawne zawierające przepisy tego prawa. Rozróżniamy:

Źródłami sensu stricte są te akty prawne, które konstytucja uznaje za źródła prawa powszechnie obowiązującego.

1) Źródła międzynarodowe

Umowy międzynarodowe : wielostronne (konwencje) i dwustronne. Największe znaczenie mają konwencje. W zasadniczej swojej osnowie zbiorowe prawo pracy dotyczy podstawowych praw człowieka, w tym szczególnie wolności związkowych, a te prawa człowieka są przedmiotem regulacji międzynarodowych konwencji. Szczególnie chodzi o konwencje zawierane w ramach ONZ, MOP, Rady Europy. Akty ONZ:

* Powszechna Deklaracja Praw Człowieka – a948r. art. 23 ust. 4 – dotyczy wolności związkowej

* Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych – art. 22 ust. 1

* Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych społecznych i Kulturalnych z 1966r. – art. 8

Rada Europy: * Europejska Karta Socjalna z 1961r.

* Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950r. – art. 11

Na straży wykonania Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka stoi trybunał w Strasburgu.

MOP – wyspecjalizowana światowa organizacja zajmująca się regulacją stosunków pracy powstała w 1919r. a mocy traktatu wersalskiego. Ma strukturę trójczłonową. Jej członkami są państwa reprezentowane przez pracowników (2) i pracodawców (2).

* Konwencja nr 87 z 1948r. dotycząca wolności związkowej i ochrony praw związkowych – mówi o wolności zrzeszania się pracowników i pracodawców

* Konwencja nr 98 z 1949r. dotyczy prawa organizowania się i rokowań zbiorowych

* Konwencja nr 135 z 1971r. dotyczy ochrony przedstawicieli pracowników w przedsiębiorstwach

* Konwencja nr 151 z 1978r. dotyczy prawa organizowania się i procedury określania warunków zatrudnienia w służbie publicznej

* Konwencja nr 154 z 1981r. dotyczy popierania rokowań zbiorowych

Umowy międzynarodowe zawierają gwarancje wolności związkowych i innych związanych z nimi praw i wolności człowieka, np. wolność słowa, zgromadzeń, itp. Te wolności wynikają wprost z prawa międzynarodowego a prawo danego państwa ma zapewnić ich ochronę i reprezentowanie. Umowy określają także dopuszczalny zakres ograniczeń tych wolności dlatego art. 59 ust. 4 konstytucji stanowi, że zakres wolności zrzeszania się w związki zawodowe i organizacje pracodawców oraz innych wolności związkowych może podlegać tylko takim ograniczeniom , jakie są dopuszczane przez wiążące RP umowy międzynarodowe. Umowa ratyfikowana i ogłoszona Dzienniku Ustaw stanowi część polskiego prawa i może być bezpośrednio stosowana przez sądy polskie. Jeżeli umowa została ratyfikowana za zgodą wyrażoną w ustawie, to ma pierwszeństwo przed sprzeczną z nią ustawą – art. 91 konstytucji.

2) źródła wspólnotowe – regulacje zbiorowego prawa pracy są stosunkowo słabo rozwinięte w prawie UE. Traktat o Funkcjonowaniu UE (TFUE) wyłącza z kompetencji normotwórczej prawa do zrzeszania, prawo do strajku i lokautu. TFUE wskazuje jako główne obszary regulacji UE w zakresie zbiorowego prawa pracy dialog między europejskimi partnerami społecznymi, łącznie z zawieraniem porozumień kompetencje organizacji zawodowych w zakresie implementacji prawa wspólnotowego, zbiorowe prawo pracowników do informacji i konsultacji oraz prawo pracowników do reprezentacji i obrony zbiorowej interesów pracowników i pracodawców, w tym współzarządzania. Zasadniczo jednak TFUE określa tylko kategorie spraw, które mogą być regulowane przez instytucje UE.

Regulacje dotyczące podstawowych praw i wolności ważnych dla zbiorowego prawa pracy zawiera także Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7.12.2000. Dotyczą one prawa koalicji, prawa pracowników do informacji i konsultacji w przedsiębiorstwie, prawa pracowników i pracodawców do prowadzenia rokowań zbiorowych i działań zbiorowych, w tym strajku. Karta ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Polska przystąpiła do tzw. protokołu brytyjskiego ograniczającego działanie Karty.

Wspólnotowa Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z 1989 – uroczyste deklaracje zapewnienia i poszanowania przez kraje członkowskie UE prawa pracowników i pracodawców do zrzeszania się w organizacjach związkowych, prawa rokowań zbiorowych, zawierania układów zbiorowych pracy, prawa do prowadzenia sporów zbiorowych, włącznie ze strajkiem oraz uznaje konieczność rozwijania informacji, konsultacji i partycypacji pracowniczej. Karta nie ma charakteru prawnego

3) źródła ustawowe –.Konstytucja RP – określa i gwarantuje podstawowe prawa człowieka – wolności związkowe. Gwarancje dotyczą prawa zrzeszania się pracowników i pracodawców, swobody rokowań zbiorowych i zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień zbiorowych, prawa pracowników do strajku i innych form protestu oraz dialogu społecznego. Konstytucja gwarantuje także np. wolność zgromadzeń, wolność wyrażania poglądów, nietykalność osobistą, własność prywatną, wolność działalności gospodarczej.

Bardziej szczegółową regulację zbiorowego prawa pracy zawierają ustawy i rozporządzenia wykonawcze. Niemal cała materia zbiorowego prawa pracy uregulowana jest poza kodeksem pracy.:

*) ustawy o związkach zawodowych oraz o organizacjach pracodawców z 23.05.1991 i ustawa o związkach zawodowych rolników indywidualnych z 1.04.1989 regulują status prawny i funkcjonowanie organizacji zawodowych

Prawa zrzeszania się szczególnych grup zawodowych unormowane są w ustawach szczególnych

*) ustawa z 23.06.1991 o rozwiązywaniu sporów zbiorowych – normuje spory zbiorowe

*) 11 rozdział kodeksu pracy określa zasadnicze normy dotyczące rokowań zbiorowych

*) ustawa o Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich komisjach dialogu społecznego z 26.07.2001 – reguluje udział związków zawodowych i organizacji pracodawców w podejmowaniu decyzji publicznych

*) ustawy dotyczące partycypacji pracowniczej to np. ustawa o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego z 25.09.1981; ustawa o społecznej inspekcji pracy z 24.06.1983; ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji z 30.08.1996; ustawa o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji z 7.04.2006; ustawa o europejskich radach zakładowych z 5.4.2002; ustawa o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej z 4.03.2005; ustawa o spółdzielni europejskiej z 22.07.2006; ustawa o uczestnictwie pracowników w spółce powstałej w wyniku transgranicznego połączenia się spółek z 25.04.2008.

4) tzw. źródła autonomiczne – normy regulujące zbiorowe stosunki pracy są zawarte w porozumieniach zbiorowych między związkami zawodowymi a pracodawcami lub między organizacjami zawodowymi pracowników i pracodawców a rządem, np. strony układu zbiorowego pracy mogą określać tryb rozstrzygania sporów powstających w trakcie rokowań. Sposoby rozwiązywania sporów między NSZZ „Solidarność” a administracją państwową określa porozumienie z 29.05.1992r. Tego typu akty nie są jednak źródłami powszechnie obowiązującego prawa. W płaszczyźnie prawnej są jedynie źródłami zobowiązań stron, które je zawarły. Układy zbiorowe pracy i inne oparte na ustawie porozumienia zbiorowe są przede wszystkim źródłem indywidualnego prawa pracy.

Funkcje zbiorowego prawa pracy

Zbiorowe prawo pracy pełni przede wszystkim funkcję stabilizacji państwa i gospodarki przed destabilizacją, protestami, dzikimi negocjacjami. Aby te cele osiągnąć zbiorowe prawo pracy opiera się na zasadzie równoważenia interesów pracowników i pracodawców i równoważenia uprawnień związków zawodowych i organizacji pracodawców. Poza tym zbiorowe prawo pracy pełni 3 funkcje instrumentalne:

1) jego celem jest prawne uregulowanie metod uzgadniania przez pracowników i pracodawców warunków pracy pracowników albo warunków ustalania ceny pracy. Realizowany głównie przez prawo rokowań i prawo sporów zbiorowych.

2) zapewnienie związkom zawodowym i organizacjom pracodawców wpływu na decyzje publiczne, czyli decyzje organów państwa w celu oddziaływania na ustawodawstwo w szeroko rozumianej sferze socjalnej dotyczącej zarówno warunków pracy ale również zabezpieczenia społecznego i świadczeń socjalnych. Zbiorowe prawo pracy umożliwia także związkom zawodowym i organizacjom pracodawców wpływ na decyzje sądów przez udział tych organizacji w postępowaniach sądowych i postępowaniach administracyjnych.

3) zapewnienie pracownikom wpływu na decyzje pracodawcy dotyczące zarządzania zakładem i przedsiębiorstwem. Realizuje ten cel prawo partycypacji pracowniczej. Ta część zbiorowego prawa pracy opiera się na uznaniu, że tytułem do zarządzania przedsiębiorstwem jest nie tylko własność, ale i praca.

Podstawy zbiorowego prawa pracy – najważniejsze podstawy

Można to rozumieć na różne sposoby podstawy społeczne, gospodarcze, historyczne. Są 3 fundamentalne:

1) wolności związkowe

2) dialog partnerów społecznych

3) własność i wolność gospodarcza odniesiona do zakładu pracy

Wszystkie trzy to prawa typu wolnościowego, są zaliczane do podstawowych praw człowieka. Prawa podstawowe mają szczególną naturę – wynikają z umowy społecznej lub inna koncepcja – z prawa pochodzącego z natury. Przysługują one każdemu człowiekowi od chwili urodzenia i nie są przyznawane przez państwo. Państwo ma je tylko uznać i zapewnić ich realizację. Można powiedzieć, że współcześnie podstawowe prawa człowieka są zapisane w najważniejszych umowach międzynarodowych, a szczególnie w Paktach Praw Człowieka ONZ, EKPCz, EKS, a także jeśli chodzi o prawo pracy – konwencje MOP. Te wszystkie organizacje, w ramach których te konwencje zostały zawarte mają określone mechanizmy kontrolne – państwa są kontrolowane. Te prawa są także gwarantowane przez polską Konstytucję.

Wolności związkowe – Konstytucja wyróżnia się 3 wolności związkowe:

   a) wolność zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach społeczno-zawodowych rolników, organizacjach pracodawców – art. 59 ust. 1, 12

   b) prawo (prowadzenia) rokowań zbiorowych

   c) wolność prowadzenia strajku i innych form protestu pracowniczego

wolności od praw różnią się tym, że wolność jest co do zasady nieograniczona. Przysługują w nieograniczonym zakresie, mogą być jednak przez państwo ograniczone, ale poza zakresem ograniczeń wolność przysługuje w sposób otwarty. Co nie jest zakazane jest dozwolone.

Wolności związkowe w polskim prawie zostały zapisane w pełnym zakresie w konstytucji i wcześniej w ustawach o związkach zawodowych i organizacjach pracodawców z 1991r. Ustawodawca poprzepisywał zapisy tych wolności z umów międzynarodowych. Poza konstytucją liczne gwarancje wolności związkowych zawierają ustawy zwykłe, a zwłaszcza te o związkach zawodowych i organizacjach pracodawców, które zapewniają samorządność i niezależność działania, gwarantują sądową kontrolę ich tworzenia i rozwiązywania, udzielają ochrony przedstawicielom związkowym, przyznają ułatwienia w prowadzeniu przez związki zawodowe działalności.

Co do zasady wolności i prawa podstawowe mogą przysługiwać nie tylko osobom fizycznym, ale także osobom prawnym, czyli np. spółkom, fundacjom, stowarzyszeniom.

W szczególności związki zawodowe korzystając z wolności zrzeszania się mogą tworzyć związki wyższego stopnia np. federacje, konfederacje i przystępować do organizacji międzynarodowych (podobnie organizacje pracodawców).

Wolności i prawa związkowe dzielimy na:

1) indywidualne                                                          2) zbiorowe

Wolności indywidualne

Najważniejszym prawem związkowym jest prawo zrzeszania się, przez którą rozumiemy prawo tworzenia organizacji i przystępowania do nich. O tym jak szerokie jest to prawo decyduje określony przez prawo zakres podmiotowy tej wolności, a zwłaszcza przepisy wyłączające wobec pewnych grup. Generalnie prawo polskie w szerokim zakresie respektuje tę wolność, jednak są pewne zastrzeżenia.

Prawo tworzenia związków zawodowych i organizacji pracodawców

Ludzie pracy i pracodawcy mają prawo tworzyć związki bez uprzedniego zezwolenia i według swego uznania. Jednakże prawo polskie wymaga rejestracji, a więc związek jest tworzony w ten sposób, że aby mógł działać, konieczna jest rejestracja sądowa (ten wymóg jest zgodny z prawem międzynarodowym, gdyż jest to rejestracja sądowa). Aby założyć ...