Polityka społeczna w antycznym Rzymie - konwersatorium.doc

Polityka społeczna w antycznym Rzymie – konwersatorium – dr Ireneusz Jakubowski

Państwo Rzymskie powstało w 752/53r. p.n.e. – wtedy założono miasto Rzym

Pomerium – miejsce święte

Limes – granica

Romulus – pierwszy władza rzymski, pierwszy król

753r. p.n.e. – 476r. n.e. – upadek Cesarstwa Zachodniego

753r. p.n.e. – 1453r. n.e. – upadek Bizancjum

527-565 – Justynian

1) okres królewski – 752-509 p.n.e. – 7 królów rzymskich, władza w rękach króla i rady królewskiej

2) republika – 509-27 p.n.e. – władza w rękach urzędników rzymskich

3) Cesarstwo Rzymskie – 27 p.n.e. – najpierw pod postacią pryncypatu, pod koniec III w. n.e. era dominatu, niepodzielnie rządził cesarz

Społeczeństwo rzymskie od samego początku miało charakter rolniczy, wiejski. Rzymianie zajmowali się uprawą ziemi. Społeczeństwo rzymskie od początku istnienia państwa rzymskiego było bardzo rozwarstwione. Na początku od początku dzieliło się na:

1) patrycjat - ze względów rodowych lub innych najczęściej przez przejmowanie uprawnień po przodkach, bądź na skutek swojej przemyślności zgromadzili duży majątek i wdarli się do warstwy patrycjatu. Było to jednak bardzo trudne. Była to elita pod względem finansowym, gospodarczym. Patrycjat dzielił się także na rodziny mniej lub bardziej wpływowe.

2) plebs - plebejusze ze względu na pochodzenie byli zaliczani do niższej warstwy społecznej, która pod względem polityki społecznej była warstwą upośledzoną. Była to warstwa słabsza ekonomicznie. Plebs dzielił się na plebs wiodący i na lumpenproletariat (margines społeczny)

Od IIIw. p.n.e. pojawia się nowa warstwa - ekwici - bardzo bogata warstwa, która wyszła z plebsu, ale nie mogli być zaliczeni do patrycjatu, gdyż był on grupą zamkniętą. Mieli zamkniętą drogę awansu społecznego. Mariusz Tuliusz Cyceron był zaliczony do grupy ekwickiej, nie mógł zostać senatorem.

Potem pojawiły się inne grupy - stan senatorski - ludzie nobilitowani dzięki temu, że zostali zaliczeni do grupy starców (górujących nad innymi intelektem)

Stan dekunonów - urzędnicy, którym przypisywano specjalne uprawnienia. Sprawowali przez pewien czas wymiar sprawiedliwości, sprawowali nadzór nad działaniem sądów karnych.

Społeczeństwo rzymskie ulegało rozwojowi przez cały okres istnienia państwa. Społeczeństwo rzymskie pod względem przynależności narodowej można podzielić na:

1) obywateli rzymskich - obdarowani szczególnymi prawami, byli ludźmi wolnymi

2) tzw. latynowie - mieszkańcy terenów położonych wokół terenów starożytnego Rzymu. Dość szybko otrzymali dostęp do pewnych uprawnień

3) tzw. peregryni - cudzoziemcy, napływali spoza terytorium państwa rzymskiego i osiedlali się w Rzymie. Mieli ograniczone prawa

W 212r. n.e. cały podział społeczno-narodowościowy na obywateli rzymskich, latynów i peregrynów przestał istnieć, bo ówczesny cesarz Karakalla zlikwidował cały podział i praktycznie w społeczeństwie rzymskim istnieli tylko i wyłącznie obywatele (wszyscy wolni mieszkańcy Rzymu).

II/w. p.n.e. - państwo rzymskie zaczęło się rozrastać, przyłączano kolejne prowincje

Ustrój

Królestwo wszystkim rządził król, do pomocy miał radę królewską, która później przekształciła się w senat rzymski

Okres republikański - Senatus Populusque Romanus (SPQR) - "senat i lud/naród rzymski". Początki republiki 510r. p.n.e. Republika charakteryzuje się tym, że władzę sprawowali urzędnicy odpowiedzialni za funkcjonowanie państwa. Republika istniała 500lat. Był to najświetniejszy okres rozwoju państwa rzymskiego. Republika opierała się na kolegialności. Urzędnicy byli bardzo dokładnie zhierarchizowani:

* konsulowie – zajmowali się wszystkim, sprawowali nadzór nad polityką wewnętrzną, zagraniczną, sprawowali wymiar sprawiedliwości.

* w połowie IVw. Do pomocy konsulom zostali powołani pretorowie. Pretor – bardzo wysoki urzędnik republikański, który sprawował wymiar sprawiedliwości. Zajmowali się też sprawami porządkowymi. Na początku powstał jeden urząd pretora, tzw. pretor miejski – regulował stosunki między obywatelami. Nie obywatele nie mieli dostępu do wymiaru sprawiedliwości. pretor dla peregrynów – rozstrzygał sporne sprawy między peregrynami i między peregrynami a obywatelami rzymskimi.

* cenzorowie – zajmowali się nadzorem nad obyczajami, sprawowali nadzór nad listami obywatelskimi. Co 5 lat był przeprowadzany spis powszechny. Sprawowali nadzór nad moralnością i dobrymi obyczajami. Można było na kogoś nałożyć tzw. notę cenzorską. Kobieta była traktowana jako matrona – wychowywała dzieci, była matką rodziny, ale najważniejszy był ojciec. III/IIw. P.n.e. Rzymianie potrzebowali dużo pieniędzy na wojny punickie i wprowadzono ustawy antyzbytkowe – zakazano noszenia drogich strojów, ozdób. Kobiety się zbuntowały („separacja od łoża i od stołu), więc ustawy przestały funkcjonować. Kobiety nie mogły pić wina, jeśli nikt ich nie poczęstował. Cenzorowie mieli obowiązek nakładania noty cenzorskie za nieprawidłową uprawę ziemi. Nota cenzorska – pozbawienie praw obywatelskich, wstęp do banicji.

* edylowie kurulni – zajmowali się regulacjami handlu na rynkach

* wigilowie – przywódcy straży pożarnej

* kwestorowie – zajmowali się zbieraniem podatków

Urzędników było bardzo dużo. Z hierarchią była związana także możliwość dostępu do urzędu. Konsulem można było zostać w wieku 43-45 lat, pretorem – 40, cenzorem – 35-36. Pęd do sprawowania urzędu był tak wielki, że gdy w znaczącej rodzinie rodził się pierworodny syn, wiadomo było, że po przejściu całej hierarchii zostanie konsulem. Od początku odkładano dla niego pieniądze na organizację igrzysk po objęciu przez niego urzędu. Urzędy rzymskie w większości były sprawowane przez rok. Dyktator na 3-6-9 miesięcy. Urzędy zwyczajne – urzędnicy musieli zapewnić wyżywienie i igrzyska.

Kiedy upadła republika w 27r. p.n.e. Kiedy Oktawian August przejął władzę zrzekł się na forum senatu wszelkich uprawnień jakie do tej pory posiadał. Senat mu je przywrócił a nawet te uprawienia powiększył. Dało to początek cesarstwu.

Pryncypat – pozory władzy republikańskiej

Dominat – władca był absolutnym władcą, cesarz był jedynym prawodawcą, jedynym dowódcą. Urzędnicy byli, ale nie posiadali już uprawnień. Urzędy były sprzedawane. Jedynym urzędnikiem, który utrzymał wielką władzę był prefekt pretorianów (dowódca gwardii cesarskiej). Gdy cezar wyjeżdżał, zastępował go prefekt pretorianów.

Polityka społeczna była doskonale regulowana prawem. Jednym z filarów naszej cywilizacji jest prawo rzymskie. Prawo rzymskie na początku było prawem stricte zwyczajowym, a następnie stało się prawem stanowionym. Źródła prawa były różne w zależności od epoki. Początkowo zwyczaj, który był przekazywany z ojca na syna w obrębie patrycjatu. Patrycjat wykorzystywał prawo do załatwiania własnych spraw. Wszelkie czynności miały charakter formalny (odpowiednie gesty, słowa).. Nawet prawo zwyczajowe było znane jedynie patrycjatowi. Były ustanowione dni świąteczne, w których można nie było załatwiać spraw sądowych. Było około 140 dni sądowych w roku. Plebs kalendarza sądowego nie znał. Miał więc bardzo ograniczony dostęp do sądownictwa. Jeśli ktoś zgłosił się do sądu a okazało się, że nie jest to dzień sądowy, wówczas nie miał już prawa odwołania, wniesienia skargi, bowiem nie można było pozywać dwa razy za to samo. Formalizm doprowadził niemalże do wojny domowej plebs postawił się patrycjuszom, że ma być równy dostęp do prawa, kalendarza dni sądowych.

450r. p.n.e. – powstało pierwsze w dziejach Rzymu spisane prawo – ustawa 12 tablic.. W republice i pryncypacie powiększa się gwałtownie liczba źródeł prawa – oprócz zwyczaju, ustawy i uchwał zgromadzeń plebejskich, interpretacja prawa dokonywana przez kapłanów, uchwały senackie, pojawiają się jako nowość konstytucje cesarskie - cezar zaczyna przejmować prerogatywy urzędników. Prawo powstawało jeszcze na drodze jurysprudencji - opinii o prawie.

W okresie dominatu jedynym źródłem prawa są konstytucje cesarskie. Spowodowały one, że cesarz był jedynym i niezbywalnym ustawodawcą. Jakiekolwiek zawłaszczenie tych uprawnień było traktowane jako obraza majestatu cesarskiego.

Problemy społeczne w dawnym państwie rzymskim

Społeczeństwo dzieliło się na 2 kategorie osób: wolnych i niewolników.

Wolnymi byli ci, którzy posiadali wolność z urodzenia. Niewolnikiem można było się stać na kilka sposobów:

- niewola wojenna - jeńcy

- niewola z urodzenia – dziecko niewolnicy było niewolnikiem, chyba że matka choć przez krótki czas w okresie ciąży była osobą wolną, wówczas dziecko było osobą wolną

- niewola za długi – jeżeli dłużnik nie wykonał zobowiązania w terminie i rozpoczął się proces sądowy i nie wykonał wyroku sądowego – można go było sprzedać za Tybr – stawał się niewolnikiem

Osoby wolne dzieliły się na obywateli rzymskich, Latynów i peregrynów. Każdy obywatel rzymski mógł być zaliczony do patrycjuszy, plebejuszy. W IIIw. p.n.e. powstała warstwa ekwitów. Patrycjusze mogli tworzyć senat i obejmować urzędy. Obywatel rzymski, patrycjusz rodził się jako dziecko ludzi wolnych i państwo uznawało idąc za medycyną grecką, że dziecko podlega dwu zasadom rzymskim – matka jest zawsze pewna, ojcem jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo. Dzieci obywateli rzymskich, które urodziły się nie wcześniej niż w 182 dniu od zawarcia związku małżeńskiego i nie później niż w 300 dniu po ustaniu związku małżeńskiego były uznawane za małżeńskie. Te domniemania miały charakter wzruszalny, można je było obalić. Takie dziecko było pełnoprawnym obywatelem rzymskim. Ale obywatele rzymscy dzielili się na:

- wolnych z urodzenia – ze związku małżeńskiego

- wolnych w wyniku uzyskania wolności – właściciel nadawał niewolnikowi wolność. Można ją było uzyskać:

   - na mocy testamentu właściciela niewolnika

   - raz na 5 lat w każdej prowincji przeprowadzany był spis ludności – właściciel niewolnika mógł polecić wpisać swojego niewolnika na listę obywatelską

   - specjalny akt przed pretorem

Osoby takie były nazywane wyzwoleńcami. Te 3 sposoby to tzw. formalne wyzwolenia niewolników – nie do cofnięcia. Były także sposoby nieformalne:

- gdy zaprasza niewolnika do stołu

- pisze w liście, że wyzwala niewolnika

- w rozmowie wśród przyjaciół

W przypadku wyzwoleń nieformalnych właściciel w każdym momencie mógł je cofnąć. Nieformalnie wyzwoleni mieli pewne uprawnienia, tzw. latyńskie. Wyzwoleńcy podpadali pod prawo patronatu – musieli pozostawać w pewnej zależności w stosunku do byłego właściciela. Dopiero dzieci wyzwoleńców były w pełni ludźmi wolnymi.

Obywatele rzymscy mieli specjalne uprawnienia:

1) możliwości sferze publicznej:

- prawo do służby w legionach rzymskich, wcześniej obowiązek służby wojskowej w formie pospolitego ruszenia

- czynne i bierne prawo wyborcze

- nosił na lewej ręce srebrny pierścień będący oznaką obywatelstwa rzymskiego

- członkowie stanu senatorskiego mieli prawo do noszenia na prawej ręce złotego pierścienia - aureusa

2) możliwości w sferze prywatnej:

- mógł prowadzić handel

- mógł wstępować w związek małżeński

- miał prawo być ojcem rodziny – decydować o wszystkim

- mógł być podmiotem własności w państwie – rzeczy ruchomych i nieruchomości

- mógł sporządzać prawnie uznany testament

- miał prawo występować w procesie sądowym

- mógł być tzw. opiekunem

Niewolnicy za długi – można go było sprzedać, tracił wszelkie uprawnienia. Mógł wrócić, jeśli ktoś go wykupił. Niewolnik mógł być sprzedany, w najgorszym wypadku można go było nawet zabić. Zaczęto ograniczać bardzo drastyczne sposoby postępowania. Od IIIw. p.n.e. nie można było sprzedać obywatela rzymskiego w niewolę, nie można go było torturować.

System społeczny zdecydowanie uznawał, że rodzina to podstawowa forma związku społecznego. W rodzinie wyróżniano jedną osobę (ojca rodziny), który wszystkim rządził (niezależny od nikogo), pozostałe osoby nie mają swojego prawa, są zależne od ojca rodziny. Mógł „zlikwidować dzieci”. Rodzina pod względem społecznym rozwijała się. Początkowo była to rodzina agnacyjna – wszyscy ci, którzy pochodzili z małżeństwa (więzy naturalne), ale także na podstawie więzów sztucznych (np. podstawie przysposobienia). Rodzina kognicyjna – pochodzenie związane z więzami krwi (na przełomie er).

W I w p.n.e. państwo nakazywało ile trzeba mieć dzieci – obywatele – co najmniej 3, wyzwoleńcy – 4.

Jeżeli ludzie chcieli żyć ze sobą w sposób sformalizowany, musieli zawrzeć związek małżeński. Był to akt o charakterze prywatnym. Tak samo kwestie rozwodów. Rozwód mógł przeprowadzić tylko mężczyzna. W Iw. p.n.e. kobietom przyznano inicjatywę rozwodową. Zwrot posagu do IIw. n.e. miał charakter czysto moralny, potem był to obowiązek. Związki partnerskie nie były dozwolone. Każdy mężczyzna musiał pozostawać w związku małżeńskim w wielu 25-60lat, kobieta w wieku 20-50lat. Jeżeli małżeństwo rozpadło się, mężczyzna musiał wstąpić w związek małżeński niezwłocznie, kobieta po ok. 10-12 (w szczególnych wypadkach 24) miesiącach.

Małżeństwa można było zawrzeć na kilka sposobów:

1) kobieta wchodziła do rodziny męża lub była żoną, ale niezależna od rodziny męża

2) Patrycjat – wiązali się przed kapłanem Jowisza i musieli się łamać chlebem orkiszowym. Można było żonę symbolicznie kupić. Żona pozostawała samodzielna pod względem prawnym, ale nie dopatrzyła czegoś, mogła spaść pod władzę męża.

3) zasiedzenie praw do żony – po rocznym nieprzerwanym pożyciu z mężczyzną (wspólnym zamieszkiwaniu)

Rzymianie dużą wagę przywiązywali do spraw spadkowych, kwestii proceduralnych, prawa rzeczowego (prawa własności)

Życie publiczne w państwie rzymskim

W początkowej fazie były 2 typy zgromadzeń:  zgromadzenia ludowe i zgromadzenia plebejskie

Zgromadzenia plebejskie - ok. Vw. p.n.e. plebejusze otrzymali prawo do zgromadzeń plebejskich. Uzyskali także prawo by na tych zgromadzeniach stanowić prawo (na początku tylko dla siebie, a od IIIw. p.n.e. uchwały te stały się prawem dla całego społeczeństwa).

Na zgromadzeniach ludowych załatwiano różne sprawy: wojny, wybory na urzędy republikańskie, itp. Zgromadzenia odbywały się kilka razy w roku (oddzielne dla każdej sprawy, np. do wyboru urzędników, rozstrzygania spraw spadkowych - każdy mógł sporządzić testament przed całym narodem). Zgromadzenia ludowe mogły się odbywać tylko w dni dozwolone. Kalendarz dzielił się na dni „robocze” i święta (religijne, winobrania, zasiewy, itp.). Tych dni „roboczy...