Historia społeczna i gospodarcza - wykład.doc

Historia społeczna i gospodarcza – wykład dr Andrzej Pieczewski

Historia społeczna i gospodarcza równa się korzeniom dzisiejszego społeczeństwa.

„dziedzictwo może się nam nie podobać, ale …

Historia społeczna i gospodarcza – szeroka analiza wieloczynnikowa uwzględniająca czynniki:

Korzenie współczesnego społeczeństwa i gospodarki rynkowej

1) Jak powstawały nowe struktury społeczne i rozwój kapitalistyczny?

2) Dlaczego w „tych” krajach, a nie innych?

3) Dlaczego jedne kraje są nowoczesne i bogate, a inne nie?

4) Jakie było/jest miejsce Polski w wyścigu do nowoczesności i bogactwa? Polska jest w pierwszej 50-70 rankingu pod względem PKB per capita. Jest krajem biednym spośród najbogatszych.

Będziemy szukać wolności w danym społeczeństwie, równości wobec jednego prawa, prawnie chronionej własności oraz systemu państwowego sankcjonującego wyżej wymienione wolności prawem opartym na logice. Będziemy szukać także ustroju demokratycznego.

Na dzieje można patrzeć z trzech perspektyw:

Perspektywa historyczna (wymiary analizy)

1) Perspektywa „dźwięcznych nowin” – wszystko co nasz otacza, brak refleksji naukowej, brak myśli spajającej – nie nadaje się do analizy naukowej – szum informacyjny, dużo zbędnych informacji

2) Perspektywa „pasma koniunktur” – skoncentrowana na cyklicznych wzrostach i spadkach – z ostatnich 20-50 lat.

3) Perspektywa „długiego i bardzo długiego trwania” – pasmo obejmujące w długich okresach 100-200-500 lat wstecz. Z tej perspektywy można już wyciągnąć jakieś wnioski.

Przed naszą erą na świecie żyło ok. 150-200 mln ludzi. Od średniowiecza zaczął się szybki wzrost liczby ludności. Obecnie 2-3 mld ludzi cierpi głód w sensie medycznym (racje żywnościowe zagrażają życiu i zdrowiu). 2 mld ludzi nie ma dostępu do elektryczności.

Feudalizm – istota systemu różnice regionalne (X-XVw.)

Pierwsze struktury feudalne powstały w Europie w VIIw., a ostatnie państwa typowo feudalne upadły na początku XXw. i była to carska Rosja i Austro-Węgry.

Ubóstwo, bieda i głód jako norma życia większości ludzi = „Życie zgodne z naturą”.

Największe zagrożenia „dawnego człowieka”: śmierć, głód (był normalny dla 90% społeczeństwa, jeszcze w Polsce międzywojennej chłopi byli „przymusowymi wegetarianinami”), choroby, wojna, rozbój, gwałt i rabunek, poza tym ciemnota, zabobon, skrajna ciasnota.

Przez ostatnie 200 lat „na Zachodzie” nastąpił rzadki w historii okres, w którym postęp i dobrobyt dotknął więcej niż 10% społeczeństwa. Jeszcze w XVIIIw. chaty były w większości jednoizbowe, gdzie ludzie żyli ze zwierzętami. Ludzie byli całkowicie uzależnieni od pogody, urodzaju – najsłabsi umierali.

Istota feudalizmu

Po upadku Cesarstwa Rzymskiego zapanował chaos. Plemiona barbarzyńskie przemieszczały się i walczyły ze sobą. Od V-Xw. – dezurbanizacja, wszystko co stworzyło Cesarstwo Rzymskie upadło. Zostało tylko Bizancjum. W tym chaosie naturalnie wytworzył się ustrój przystosowany do ataku i obrony. Jedni napadają na drugich. Ci co wojują i ci co się bronią zawierają układ – jedni ochraniają, biorąc w zamian część wyprodukowanych przez drugich dóbr. I tak powstawał łańcuch takich grup – tworzyła się hierarchia feudalna. Akt komendacji – akt wolnego człowieka poddania się w służbę w zamian za ochronę.

Immunitety ekonomiczne i sądowe król, nadając ziemię rycerzowi nadawał mu immunitety. Ekonomiczny (rycerz mógł robić co chciał) i sądowy (pod jego jurysdykcją znajdowali się chłopi mieszkający na danej ziemi. Wszystko zależało od władcy). Hierarchia lenna = hierarchia wojskowa = hierarchia polityczna = hierarchia gospodarcza. Król był właścicielem, królem (władcą) i marszałkiem wojska.

Prawo

Nie było sytuacji by w danym państwie panowało jedno prawo. Było prawo królewskie, ale tam gdzie był immunitet sądowy – tam rycerz nadawał swoje prawo, np. we Francji w XVIIIw. naliczono 365 systemów prawnych.

Dziś pytamy skąd jesteś?, a kiedyś pytano: „czyj jesteś”.

* szlachta – 1-8% społeczeństwa (w Polsce było najwięcej szlachty - 8%, we Francji mniej niż 2%)

* mieszczaństwo – 10-20%

* chłopstwo 80-90% - podstawa społeczeństwa.

Najbogatsze miejsce w Europie w średniowieczu – północne Włochy. Era wielkich scentralizowanych królestw nastąpi w bardzo późnym średniowieczu i już w czasach nowożytnych.

Społeczeństwo feudalne

1) wolność osobista – w większości nie było jej takiej jaką mamy ją dzisiaj

2) prawo i jego stosowanie – nie ma jednego prawa i nie ma jednego prawa dla wszystkich

3) możliwości awansu społecznego – społeczeństwo kastowe. Społeczeństwo jest niemobilne – możliwości awansu społecznego w zasadzie nie istnieją. Jedynie przez „kanał” kościelny, ale to środowisko też jest mocno sfeudalizowane. Żeby zająć wysoką pozycję chłop musiał być bardzo zdolny. Biskupem mógł zostać tylko szlachcic.

Wolności gospodarowania nie ma, nie ma wolnego rynku – wszystko jest w okowach zwyczaju, tradycji, regulacji feudała i regulacji Kościoła.

Organizacja produkcji handlu. Kupcy byli zrzeszeni w organizacje (gildie), które ustalały ceny – były wszędzie jednakowe. Były drogi mytnicze przeznaczone dla kupców, gdzie pobierano opłatę za przejazd. Było tzw. prawo składu – przejeżdżając przez miasto trzeba było się w nim zatrzymać i sprzedać określoną część towaru i zapłacić cło. Produkcja zorganizowana w cechy – wszystko było kontrolowane.

Pieniądz w średniowieczu – panuje bimetalizm – pieniądz jest głównie srebrny, rzadko złoty. W średniowieczu panuje „głód pieniądza” – masa pieniądza była mniejsza niż masa towaru. Pieniądz złoty i srebrny przeznaczony był do dużych transakcji. Za jedną złotą monetę można było nabyć wieś z mieszkańcami – było tak do XVIw. główną formą wymiany był barter. Obok pieniądza funkcjonują tzw. płacidła – substytuty pieniądza – rzeczy trwałe, lekkie, użyteczne, np. trzonki do siekiery, metal, stal.

Rola Kościoła w społeczeństwie na poziomie

Rola ta była kluczowa idąc od poziomu władzy. Władza ma charakter boski. Króla namaszczał papież. Kościół posiadał ogromny majątek trwały w postaci świątyń, był nośnikiem postępu agrarnego. Spełniał rolę współczesnego ZUS-u. (można było do Kościoła oddać swój majątek i mieć wypłacaną rentę), miał ogromny wpływ na system moralny, mówiący o tym, czy gospodarowanie jest dobre czy złe. Handel był uważany za gorszą kategorię zajęć niż rolnictwo, czy rycerstwo. Zakaz lichwy (pożyczania pieniędzy na procent, co bardzo hamuje rozwój gospodarczy w średniowieczu). Posługiwano się kupcami żydowskimi – przejęli oni funkcję pożyczkodawców – ale Żydzi nie mogli pożyczać sobie nawzajem na procent).

Kościół był w 95% depozytariuszem świata nauki – duchowni czytali i pisali, głównym kanałem ekspresji artystów była sztuka religijna. Na uniwersytetach rzadkością byli świeccy wykładowcy. Studia wyglądały jak droga człowieka do Boga. Studia zaczynano od dziedzin matematyczno-medycznych, astronomii ostatnim etapem była teologa. Filozofia mogła się rozwijać tylko w kanałach kościelnych.

Ustrój feudalny był także na wielkich połaciach Azji, Afryki, w świecie islamskim.

W Europie wykształcił się zwyczaj dziedziczenia lenna – nie była to własność. W Azji tego nie było. W Azji struktura władzy była bardzo smukła – sułtan, administracja, wojsko i 95% chłopstwo. W Europie tych szczebli jest bardzo dużo. W Azji jest autorytarny stosunek senior-wasal (azjatyckie despotie) – tolerują silną despotyczną władzę. W Europie są wzajemne prawa i obowiązki seniora i wasala, w Azji – centralizacja władzy. Ale w Azji można było zmienić swoje miejsce w hierarchii. W Europie – rozmycie władzy – chaos i bałagan. W Europie dzięki rozmyciu władzy była konkurencja. W średniowieczu najczęstszym sposobem bogacenia się były wyprawy. Permanentna wojna, konkurencja.

Organizacja produkcji wieś-miasto

Wieś była zorganizowana w jednostkę produkcyjną zwaną dworem (jeden rycerz miał jedną wieś) – w mini państewko było samowystarczalne – sami sobie wytwarzali odzież, buty, sprzęty codziennego użytku. Rola pieniądza była znikoma. Brak wolności osobistej – w Europie był większy odsetek wolnych chłopów niż Polsce. Na wsi konserwuje się stosunki feudalne.

Miasto nie jest samowystarczalne – musi być handel, wymiana produktów na żywność. Większa wolność osobista, samorząd – tam trzeba szukać zaczątków kapitalizmu. Wolność – miasto mogło się zamknąć, zabarykadować przed właścicielem – z miastem obchodzono się jak z jajkiem. „powietrze miejskie czyni wolnym”.

Miasta w średniowieczu

Miasto musiało mieć prawa miejskie, a to się wiązało z prawem do organizowania targu, jarmarku. Były to głównie wielkie wsie. Kraków w średniowieczu liczył ok. 20 tysięcy mieszkańców i było to w warunkach polskich wielkie miasto. Dla porównania w Łodzi mieszkało wtedy ok. 500 osób. Im alej na wschód – tym mniejsze zaludnienie. Konstantynopol był w średniowieczu największym miastem w Europie – 1 mln mieszkańców, Aleksandria, Saloniki po 0,5 mln. Bogactwo Europy było na południu

Cechy gospodarki feudalnej

* dominuje gospodarka naturalna

* decentralizacja rynków towarowych – mają charakter lokalny

Przeobrażenia społeczne i ekonomiczne Europy (XVI-XVIIIw.)

Nakładają się na ten czas epoki kultury i filozofii i w podobnym tempie idzie życie gospodarcze

1) XVIw. renesans, reformacja – rozkwit handlu, wzrost gospodarczy

2) XVIIw. barok – stagnacja gospodarcza, wojny religijne – zapaść ekonomiczna

3) XVIIIw. oświecenie – rozpoczyna się przewrót przemysłowy

Kultura i religia

W XV i XVIw. Europę nawiedza renesans, rozkłada się nierównomiernie, w XIV narodził się we Włoszech i stamtąd rozprzestrzenił się na Europę. Była to fascynacja i wzorowanie się na sztuce antyku bez cenzury Kościoła. Ponieważ filozofia grecka, sztuka już funkcjonowała w Europie od Vw., ale była bardzo okrojona przez Kościół, a w XVw. dociera już bezpośrednio. Był trend by tłumaczyć z greki a nie z łacińskich przekładów. Kościół traci pozycję głównego organizatora nauki, sztuki, filozofii. W XVIw. mamy prądy reformacji – wystąpienie przeciwko Kościołowi katolickiemu, papieżowi – np. luteranizm, anglikanizm. Ich wspólną cechą było wypowiedzenie posłuszeństwa papieżowi. Zachwiana została pozycja Kościoła, są ogromne zmiany w mentalności. Kościół bardzo korzystał z monopolu wiedzy.

Stworzyła się specyficzna etyka protestancka. Kościół gospodarowania nie negował, ale nie było to zajęcie najważniejsze, nie uświęcało człowieka. Kościół podkreślał wartość ubóstwa. Kościoły reformowane mówią, żeby „brać się do roboty”, oszczędzać, bogacić się, bo to nie jest grzechem. Max Weber „Wpływ etyki protestanckiej na życie gospodarcze” – w krajach protestanckich rozwój gospodarczy poszedł szybciej.

Gospodarka XVIw. – wiek rewolucji

Rewolucja handlowa – kojarzona z wielkimi odkryciami, handel zamorski był małą częścią rewolucji handlowej. W Europie to rozwój rynków wewnętrznych, przyrost demograficzny doprowadził do rozwoju handlu. Handlowano przede wszystkim podstawowymi, masowymi towarami.

Liderzy handlu: Portugalia (ale nie miała możliwości demograficznych aby opanować świat), palmę pierwszeństwa przejęła Hiszpania, a potem Holandia (miasta Niderlandów – kolebka handlu i kapitalizmu w Europie)

Zmiany jakościowe i ilościowe w handlu

Nie tylko wzrost wolumenu handlu, ale także wzrost asortymentu, kierunku. Pieniądze w Hiszpanii, Portugalii szły na ekskluzywne towary.

Rozwój instytucji sprzyjających rozwojowi handlu:

1) prawo, które chroni własność, transakcje nie istniało. Było ono w formie bardzo lokalnej, miasta handlowe miały kodeksy handlowe, nie było sądów kompetentnych, które by takie sprawy rozpatrywały. Dopiero pod koniec XVIIIw. powstały w Anglii pierwsze profesjonalne sądy handlowe. Rozpatrywały skomplikowane sprawy handlowe dotyczące weksli, bankowości, czarterów statków. Londyn staje się stolicą handlową i gospodarczą świata. Bo tam stworzono środowisko prawne, które pozwalało kupcom działać

2) bankowość – nadal zakaz pożyczania pieniędzy na procent. Tę sprawę rozwiązał weksel – nie ma odsetek. Potem bogaci rośli w siłę. Jest to pierwsza nowożytna bankowość

3) opodatkowanie – za czasów feudalnych opodatkowanie miało charakter ad hoc (jak władcy były potrzebne pieniądze – zbierał je za pomocą konfiskaty, podatek nawet 100%). Powoli od tego się odchodzi. Z przypadkowości rezygnuje się na rzecz opodatkowania permanentnego, ale małego.

4) prawo własności – w feudalizmie nie było. 1215 – Magna Carta – lenno raz dane jest własnością lennika

5) powstawanie systemu moralnego sprzyjającego gospodarowaniu – powstaje przedsiębiorstwo nierodzinne

Przyspieszający wpływ na rozwój handlu ma rozdrobniona struktura polityczna Europy. Nie ma monopolu władzy w Europie. Kilku wielkich władców zaczyna centralizować władzę.

Rewolucja cen

W średniowieczu - „głód pieniądza”. W XVIw. ogromny skok jeśli chodzi o sferę monetarną., wzrost podaży kruszców (m.in. nowe metody wydobycia złota). Efektem tego była pierwsza inflacja. Przez wiek ok. 5-krotny.

...