FAZY ROZWOJOWE W TWÓRCZOŚCI PLASTYCZNEJ DZIECKA
Zazwyczaj pierwszym śladem, jakie dziecko pozostawia na kartce papieru, jest linia. Ślad ten jest łatwo uzyskać. Wystarczy wykonać ruch ręką, pociągnięcie kredą, ołówkiem, kredką, palcem, patykiem czy pędzlem zamoczonym w farbie. Ślad ten, wraz z wiekiem dziecka, ulega ewolucji. Jest to wynikiem częstego kontaktu dziecka z materiałami plastycznymi i malarskimi oraz efektem zdobywanych przez dziecko doświadczeń.
Bezładne linie są coraz lepiej kontrolowane. Tworzą elementy obrazu, ujawniają strukturę form, łączą je w całość, gęsto układając, tworzą plamę. Z barwnych plam powstają obrazy. Plamy działają nie tylko barwą, ale także swoją wielkością, kształtem, walorem i fak-turą. Mogą być zwarte i rozdrobnione, zorganizowane harmonijnie lub rozproszone. Mogą szeroko się rozlewać, dominować w obrazie lub istnieć jako drobne, pozostawione na płasz-czyźnie ślady, które mają swoisty urok poprzez wrażenie ruchu i płynności. Plamy jasne sugerują światło i przejrzystość, a ciemne i „gęste” – jego brak.
Analizując podziały na okresy i fazy twórczości plastycznej dziecka, wszyscy badacze: S. Szuman (Polska), C. Burto (Anglia), M. Debussea’e (Francja) i V. Lowenfeld (USA), mimo dość znaczących różnic w terminologii dotyczącej tematu, są zgodni, co do tego, że pierwszym okresem w rozwoju plastycznym człowieka jest bazgrota, w której niektórzy wyróżniają jeszcze podokresy.
OKRES BAZGROTY
Trwa on u większości dzieci od 2. do 4. roku życia. Wg Szumana: od 1,6 m-ca życia do 3. roku życia. Dzieli się na:
· bazgrotę bezładną (chaotyczną, niekontrolowaną i nie nazywaną) – przypadkowe zygzaki, kropki, skłębione linie, „kleksowate” plamy, które nie podlegają kontroli wzroku. Dziecko w tym okresie przeważnie nie patrzy na papier w trakcie rysowania. Długość i kierunek kresek zależy od budowy dłoni i ramienia, temperamentu i nastroju dziecka. Pierwsze bazgroty, to czynność motoryczna, bez udziału świadomości dziecka, że można zrobić takie kreski, jak się chce.
· bazgrotę kontrolowaną (nie nazywaną) – linie pionowe i poziome, które powstają w wyniku obrotowego ruchu ręki. Są to kształty koliste i spiralne. W wyniku wzrostu płynności ruchów ręki z bazgrot wyłania się koło. Jest to pierwszy zorganizowany kształt, choć pozbawiony regularności. Za pomocą kolistych kształtów dziecko przedstawia prawie każdy przedmiot: dom, człowieka, pojazd.
· bazgrotę kontrolowaną (nazywaną) – w tym okresie dziecko próbuje nazywać bazgroty, które stworzyło. Jest to dowód na uchwycenie przez dziecko związków między sobą a otaczającym światem. Dziecko wkracza w fazę myślenia wyobrażenio-wego. W tym też okresie dziecko zaczyna dostrzegać zależności przestrzenne (np. wrysowuje małe koło w duże).
Niektórzy badacze tematu dostrzegają jeszcze jeden etap rozwoju bazgrot:
· bazgrotę kontrolowaną nazywaną „słonecznikową” – dziecko dorysowuje do kółek linie. Taki wzór jest raz słonkiem, innym razem kwiatkiem, głową z włosami itp. Ta faza rozwoju sprzyja zabawie dzieci różnymi masami plastycznymi. Dzieci lubią sklejać, drobić, klepać.
Podają też oni, że następnym okresem jest faza przedschematyczna, w której dziecko zaczyna poszukiwać stałych form do przedstawiania przedmiotów oraz zjawisk. Formy te mają uproszczony i powtarzalny charakter. Dziecko rysuje to, co uważa za najistotniejsze. Rysunki stają się „graficzną komunikacją” z dorosłymi.
OKRES SCHEMATYCZNY
Następną okresem wg Szumana jest okres schematyczny (ideoplastyka), który podzielił na następujące fazy:
· głowonogi – (3-4 rok życia). Ich charakterystyczną cechą jest głowa w kształcie nieregularnego koła lub kwadratu. Pojawia się duża liczba szczegółów (oczy, nos, usta). Nogi i ręce przedstawione są za pomocą linii. Poszczególne elementy rozmieszczane są przez dziecko początkowo na głowie, bez jakiegokolwiek sensu. Przestrzeń w tym stadium przedstawiana jest chaotycznie. Poszczególne przedmioty rysowane są na kartce wysoko lub nisko, z prawej lub lewej strony.
· głowotułowia – (4-5 rok życia). Postać człowieka przedstawiana jest przeważnie frontem, gdyż pozwala to dziecku umieścić więcej znanych mu szczegółów. Jednak to frontalne przedstawienie nie zawsze odnosi się do wszystkich części ciała. Bywa, że do owalnego czy prostokątnego tułowia (przedstawionego frontalnie), dziecko dorysowuje stopy z profilu (w postaci prostej kreski). Palce rąk osadzane są zwykle w przedramieniu, a nie w dłoni, głowa zaś ma zwykle kształt koła. Rysowane postacie są początkowo pozbawione ubioru.
· schematy uproszczone – (5-7 rok życia). Występuje tu symboliczne ujmowanie formy, przekształcenia afektywne. Rysunki tematyczne są bogate treściowo. Elementy rysunku zaczynają układać się w logiczną całość – zaczątek sceny, figury są jednowy-miarowe, rysowane jedną kreską. Postacie ludzkie są jeszcze prymitywne (często brak interakcji między postaciami), mają formę uproszczoną, zgeometryzowaną (całość składa się z kilku części), są sztywne, kanciaste lub nadmiernie zaokrąglone, lecz o prawidłowej budowie. Kreślone linie są pewne, wyraźne, kolorystyka żywa i dosto-sowana do tematu.
Między 5. a 6. rokiem życia, niektóre dzieci zaczynają przedstawiać postać ludzką w ruchu. Najwcześniej uruchamiają ręce (ręce rysowane są wyciągnięte w bok lub do przo-du), natomiast nogi i tułów w późniejszym etapie. Korpus ciała ludzkiego rysowany jest wów-czas z profilu. W tym okresie dzieci często lubią rysować portrety.
Dzieci w wieku przedszkolnym często lubią rysować zwierzęta, ptaki, pojazdy i drze-wa. W okresie bazgrot formy postaci ludzkiej i zwierzęcej są do siebie podobne. Dopiero w fazie bazgrot kontrolowanych, przedmiotowych, postacie zwierzęce przybierają poziomy układ tułowia – najczęściej stosowany w formie owada. Zaczynają się również pojawiać elementy charakteryzujące (dziób, wąsy, uszy, grzywa itp.), ale mimo to głowa zwierzęcia nadal jest podobna do głowy człowieka. Nogi zwierząt najczęściej rysowane są parami (przednie, tylne), mimo że dziecko nie potrafi jeszcze liczyć.
Schemat drzewa pojawia się w pracach dziecka około 4. roku życia. Zaobserwować można duże zróżnicowanie rysowanych przez dzieci drzew. Drzewa liściaste mają zwykle pień jednoliniowy lub sylwetowy i koronę w kształcie koła, często pozbawioną liści. Dopiero ok. 5. roku życia dziecko zaczyna wypełniać koronę drzewa dekoracyjnymi elementami gałęzi i liści. Drzewa iglaste mają gałęzie pełne igieł ułożonych systematycznie.
W 5. roku życia w twórczości plastycznej dziecka coraz częściej pojawiają się pojaz-dy. Zwykle mają kształty owalne bądź prostokątne. Zindywidualizowanych cech nabierają dopiero w rysunkach dzieci 5- i 6-letnich.
Dzieci w wieku przedszkolnym przedstawiają w rysunkach wszystkie nurtujące je pro-blemy, bez względu na stopień trudności wykonania.
· ostatnia jest faza schematu wzbogaconego – (7-12 rok życia). Do niej zbliżają się dzieci 6-letnie. Powoli zaczynają one zauważać dekoracyjność układów rytmicznych i odkrywają związek między kolorem a przedmiotem. Rysunek nadal jest schema-tyczny, lecz formy graficzne bardziej giętkie i płynne, nie tylko zgeometryzowane i a-nalityczne, lecz także sylwetkowe. Trudność sprawia prawidłowe odtworzenie proporcji, dziecko nie ogarnia całości, koncentruje się na szczegółach (guziki, kokardki itp.). Dzieci odtwarzają zarówno pojedyncze postacie i rzeczy, jak i całe sceny i zdarzenia, wprowadzają bogatą kolorystykę i ornamentykę. Powstają kompozycje wielofigurowe powiązane ze sobą w zależności przestrzennej. Pojawia się linia podstawy, na której dziecko umieszcza przedmioty i postaci oraz linia nieba. Dziecko zaczyna zwracać uwagę na przestrzenność otaczającego świata w wyniku powstających w jego umyśle operacji myślowych. Dzieci intuicyjnie zaczynają stosować perspektywę:
- pasową (rzędową) – gdzie głębia przedstawiana jest za pomocą pasów umieszczonych jeden nad drugim. Pas najniższy obrazuje plan najbliższy, a pasy wyższe przedstawiają to, co dalsze. Postaci lub przedmioty przedstawione na poszczególnych pasach są jednakowej wielkości.
- topograficzną („prześwietlającą”) – w wieku przedszkolnym rzadko się zdarza; domi-nuje w wieku 7-10 lat. Charakteryzuje się tym, że główny plan obrazu przedstawiony jest z „lotu ptaka”, natomiast poszczególne przedmioty widziane są z boku.
- „prześwietlającą” (przezroczystą) – polegającą na pokazaniu przez dziecko tego, co znajduje się wewnątrz domu, pojazdu lub nawet postaci.
W pracach dzieci obserwuje się duże zróżnicowanie wielkości. To, co jest dla dziecka znaczące, jest największe. Najważniejsza postać na rysunku zawiera najwięcej szczegółów. Jest to przykład zastosowania perspektywy intencjonalnej, która jest wyższym etapem ukazy-wania przez dziecko rzeczywistości.
Jednak nie wszystkie 6-latki próbują przedstawić przestrzeń i nie wszystkie robią to jednakowo. Najczęściej stosują perspektywę pasową.
OKRES POSCHEMATYCZNY
Ostatnim okresem wg Szumana jest okres poschematyczny (fizjoplastyka), który dzieli się na:
· fazę realizmu wrażeniowego – (12-13 rok życia), dzieci podejmują próby naśladowania natury. Występuje w niej ujęcie typu indywidualnego.
· fazę realizmu intelektualnego – (13-15 rok życia), występuje trójwymiarowe ujmowanie formy, zatracanie indywidualnej świeżości i kryzys w rozwoju twórczości plastycznej.
Opracowała: mgrMałgorzata Mrotek
4
monisia012