rfkcz1.pdf

1. Dokument średniowieczny

(definicja, typologia,cechy zewnętrzne i wewnętrzne, stadia poznania)

Dokument – źródło pisane posiadające określone cechy; każde pisemne oświadczenie posiadające

prawnie i kancelaryjnie samodzielny byt.

Podział dokumentu ze względu na jego formę kancelaryjną:

(formy przekazu dokumentu)

– oryginał – forma przekazu, która została nadana dokumentowi przez wystawcę, najczęściej

tylko jeden egzemplarz (rzadziej dwa)

– kopia naśladowcza – nie zmienia treści dokumentu, lecz naśladuje tylko pismo oryginału

– kopia urzędowa – sporządzanie przez wystawcę w postaci wpisywania danego dokumentu do

ksiąg kancelaryjnych wystawcy (regestry kancelaryjne)

– vidymus – kopia sporządzana przez władzę (zazwyczaj notariuszy publicznych), której treść nie

została zatwierdzona

– transumpt – zatwierdzenie treści dokumentu przez władzę państwową lub kościelna,przy czym

tekst jest wiernie powtarzany

– kopia naukowa – kopie rękopiśmienne, głównie XVII i XIX wieku sporządzone przez samych

badaczy lub na ich zlecenie przez samych badaczy lub na ich zlecenie przez pisarzy, dla celó

naukowych (drukowane – fotografie)

Podział dokumentów:

1. podział prawny

- publiczne (dokumenty, którym nie można zarzucić nieautentyczność treści bez

równoczesnego zarzucenia nieautentyczności strony formalnej;

dokument wystawiony przez władzę publicznego, mają moc powszechnie obowiązującą)

Wystawiali je : notariusze publiczni, król, cesarz, papież władcy terytorialni, kuria

- prywatne (dokumenty wystawiane przez osoby prywatne, nie posiadał wartości

dowodowej w sądzie)

- dyspozytywne – zmienia stan prawny np. kupno – sprzedaż

- poświadczeniowe – poświadcza siniejący stan prawny, zapiska -notitia

- dyspozytywno – poświadczeniowe – poświadczenie istniejącego stanu prawnego w

przeszłości jak i dodatkowo wprowadza pewne zmiany

2. podział ze względu na treść:

– dyplomy , przywileje (dok. sensu stricto) regulują stosunki wieczyste między ludźmi

– mandaty (polecenia skierowane przez władzę do urzędników, zlecające im wykonanie jakiejś

czynność prawnej)

– listy (charakter prywatny i informacyjny; pisma zredagowane na podobieństwo dokumentu

skierowane zazwyczaj do pewnej ściśle określonej osoby, a zawierające niekiedy wiadomości o

stałej czynności prawnej)

– akta (obszerna grupa dokumentów, która informuje o działalności np. instytucji, która tylko w

ramach całości dają obraz sytuacji; np. księgi i protokoły sądów, księgi rachunkowe,

kancelaryjne)

3. Podział ze względu na osobę, która wystawiła dokument:

– dokument odbiorcy – powstaje w kancelarii odbiorcy bądź w innej instytucji na usłudze,

kancelaria wystawcy stwierdza tylko autentyczność, uwierzytelnienia

– dokumentacja wystawcy – powstaje w kacelarii wystawcy

Cechy zewnętrzne dokumentu :

– pismo

– materiał pisarski

– atrament

– sposób opieczętowania

DYPLOMATYKA

1. Pojęcie i zakres dyplomatyki

A. Nazwa dyplomatyki wywodzi się od greckiego słowa diploma, które oznaczało tyle co

podwójnie złożony i służyło na określenie paszportu. Na określenie nauki o dokumentach

terminu tego użył po raz pierwszy Jean Mabillon.

B. Przedmiotem dyplomatyki jako nauki historycznej jest dokument, a więc źródło pisane,

posiadające określone cechy. Stąd przedmiotem dyplomatyki nie będzie źródło

historiograficzne (kronika, rocznik) ani też źródło narracyjne jeżeli nie będzie posiadało

cech dokumentu. Natomiast w jej zakres wejdą źródła aktowe, jeżeli są one wynikiem

produkcji kancelarii, przy czym chodzić będzie przede wszystkim o studium formy i genezy,

zmierzające do wykrycia czynników, które decydowały o ich powstawaniu oraz o ich

funkcje.

C. Zakres dyplomatyki, to krytyczne badanie dokumentów. Dyplomatyka bada zasady,

według których w kancelariach powstawał dokument. Badania nad kancelariami pozwalają

ustalić funkcje kulturotwórcze dokumentu, jego funkcje społeczne i gospodarcze.

Dyplomatyka zajmuje się również takimi zagadnieniami jak oryginalność i kopia.

2. Podstawowe pojęcia dyplomatyki

A. Dokument – nie powstawał w jednorodnych stosunkach społecznych, chronologicznych

i geograficznych. Dokument to każde pisemne oświadczenie, posiadające prawnie i

kancelaryjnie samodzielny byt, oświadczenie, które służyło powstaniu, udowadnianiu i

wykonywaniu określonych uprawnień oraz posiadające pewne określone prawem i kulturą

cechy, wewnętrzne i zewnętrzne, zmieniające się zależnie od czasu i miejsca jego

powstania. Dokument to zarówno średniowieczny dyplom jak i nowożytny akt.

Tak rozumiany dokument posiada poczwórny charakter:

a) Sam przez się tworzy nowy konkretny stan prawny b) Staje się środkiem dowodowym dla

sądu lub urzędu c) Jest w mocy przenieść uprawnienia z jednej osoby na drugą d) Ustala

pewien stan prawny, wynikający z obowiązującego prawa Dokument służy do wykonywania

posiadanych uprawnień

B. Rodzaje źródeł dokumentowych zależą od formy kancelaryjnej, jak i od zdolności

prawnej.

Wyróżniamy trzy rodzaje:

a) Dyplomy lub dokumenty w sensie ścisłym, które są pisemnym oświadczeniem,

sporządzonym wedle obowiązujących form, służącym jako wiarygodne świadectwo

zaistnienia faktów natury prawnej. Dyplom reguluje stosunki wieczyste między ludźmi

b) Listy to pisma które przekazują czy udzielają wiadomości określonej osobie. Nie

zaświadczają żadnych czynności prawnych, ale mogą być przyczyną powstawanie i

wykonywania uprawnień. Mandat – rodzaj listu – który jest listem polecającym wykonać

określone czynności, zazwyczaj jednorazowe.

c) Akty (nie akta które są zbiorami dokumentów) to pisma powodujące uprawnienia i ich

wykonywanie lub potwierdzające określony stan prawny, ale nie przybrane w formy

właściwe dla dokumentu. Są to wszystkie źródła pisane, pozostające w związku z

działalnością każdej kancelarii. Będziemy zaliczać: koncepty, formularze, kopiarze, regestry

i inwentarze, pisma i księgi kancelaryjne oraz rachunkowe.

C. Podział dokumentu ze względu na jego formę i moc prawną pozwala wyróżnić

następujące dokumenty :

a) Dyspozytywny (prawotwórczy) nazywany charta, epistola lub testamentum, a więc

dokument stwierdzający nowy stan prawny i poświadczający go, jeżeli nastąpił spór co do

jego zaistnienia. W przypadku gdy dokument stwierdza specjalne prawa, odbiegające od

prawa powszechnie obowiązującego lub też wyjmuje spod takiegoż prawa, mamy do

czynienia z przywilejem. Przywilej tworzy prawo przedmiotowe obowiązujące określony

czas lub też wieczyście. Może być cofnięty ale tylko przez władzę która go wydała.

b) Poświadczeniowy, nazywany notitia, breve, me moratorium, który stwierdza iż jakiś stan

prawny już istnieje

c) Na pół dyspozytywny lub jakby dyspozytywny, jeżeli dokument był tylko symbolem

powstawania stanu prawnego, zaś sam stan prawny powstawał przez wykonanie czynności

dodatkowych.

D. Podział dokumentu ze względu na charakter środka dowodowego w sadzie: a)

Publiczny, którego walorów prawnych nie można było naganić, bez zarzucenia mu

nieautentyczności. Autentyczność takiego dokumentu stwierdzała pieczęć autentyczna,

której używać mógł monarcha, papież, biskupi i kapituły katedralne b) Prywatny którego

autentyczność treści można kwestionować bez podważania formalnej autentyczności. Jest to

każdy dokument niezaopatrzony pieczęcią autentyczną.

E. Osoba powodująca zaistnienie stanu prawnego opisanego w dokumencie, nazywany jest

sprawcą, zaś ta, która wydaje dokument to wystawca. Osoba dla której został wydany

dokument, nazywa się odbiorcą. Sprawca nie musi być identyczny z wystawcą. Powstawały

stadia pośrednie wydawania dokumentu.

F. Formy przekazu dokumentu mogły być różne i od tego zależały też jego walory

dowodowe.

a) Oryginał to dokument w formie w jakiej wyszedł od wystawcy za jego wiedzą i z jego

woli.

b) Falsyfikat to dokument który nie ma cech właściwych oryginałowi. Jeżeli falsyfikat chce

wprowadzić w błąd, nazywamy go fałszerstwem. Jeśli jednak takich zamiarów nie ma i

potwierdza istnienie legalnie zainicjowanego stanu prawnego, podaje fałszywe okoliczności

powstania tego stanu prawnego, mówimy o rzekomym oryginale lub o dokumencie

formalnie autentycznym. Jeżeli w oryginale dokonano interpolacji, podskrobać lub innych

zmian, mających na celu zmienienie jego treści, mówimy o oryginale podfałszowanym.

c) Koncept to forma dokumentu poprzedzająca wygotowanie jego czystopisu, a więc po

prostu minuta

d) Kopia jest formą dokumentu następującą po wydaniu czystopisu, przy czym może to być

kopia wystawcy lub kopia odbiorcy: ─ Kopia wystawcy początkowo miała formę luźnej

karty, potem formę regestru ─ Kopia odbiorcy może również mieć formę luźnej karty albo

może być wpisana do kopiariusza czyli księgi będącej zbiorem kopii dokumentów, które

otrzymał z różnych źródeł odbiorca.

G. Cechy formalne dokumentu mogą być zewnętrzne a więc takie które możemy poznać tylko

oglądając oryginał. Są to:

materiał pisarski, format karty, graficzne opracowanie tekstu, sposób uwierzytelnienia

autentyczności dokumentu, stan jego zachowania, sposób złożenia i szczególnie interesujące

historyka napisy dorsalne, czyli na marginesach dokumentu lub na jego odwrocie świadczące

zarówno o miejscu jego przechowywania, które decyduje o proweniencji jak i o używaniu. Cechy

wewnętrzne możemy poznawać również przez badanie kopii, to szereg formuł, wg których

dokument jest zbudowany. Nie muszą one występować wszystkie w dokumencie. Dla ważności

dokumentu wymagane było użycie tylko niektórych formuł: intytulacji, dyspozycji, koroboracji i

ewentualnie podpisów oraz datacji. Formuły dokumentu dzielą się na trzy grupy: protokół, będący

odpowiednikiem wstępu, kontekst czyli treść właściwa oraz eschatokół odpowiednik zaskoczenia.

a) Na protokół składają się następujące formuły :

─ Inwokacja – wezwanie imienia Boga. Inwokacja może być werbalna albo graficzna a raczej

symboliczna w postaci chrizmonu lub greckich liter Α i Ω, symbolu Boga, początku i końca

wszechrzeczy. Od XII wieku inwokacja staje się coraz rzadsza

─ Intytulacja – wymienienie imienia i godności wystawcy, często połączona z formułą dewocyjną

wyrażającą opinię o pochodzeniu władzy wystawiającej dokument

─ Inskrypcja czyli adres odbiorcy, z którą łączą się formuły: salutacyjna, będąca pozdrowieniem

odbiorcy i perpetuacyjna wyrażająca życzenie aby postanowienia dokumentu były wiecznotrwałe.

b ) Na kontekst składają się następujące formuły:

─ Arenga – która formułuje motyw wystawienia dokumentu, często posługuje się cytatami z Pisma

Świętego

─ Promulgacja jest ogłoszeniem woli wystawcy albo odbiorcy dokumentu albo też społeczeństwu

─ Narracja to przedstawienie wydarzeń, które towarzyszyły oświadczeniu woli wystawcy i

poleceniu spisania dokumentu.

─ Dyspozycja – czyli treść właściwa dokumentu, wyrażająca wolę wystawcy stworzenia nowego

stanu prawnego. Przy nadaniach nieruchomości często dyspozycja łączy się z formuła

pertynencyjną, wymieniającą części składowe darowizny

─ Sankcja – wraz z formułą penalną – jest zagrożeniem karami doczesnymi lub wiecznymi albo

niełaską wystawcy tym którzy chcieliby naruszyć postanowienia dokumentu ─ Koroboracja jest

zapowiedzią środków którymi dokument ma być uwierzytelniony, a więc powołanie się na pieczęć,

świadków, podpisy wystawców lub świadków.

c) Eschatokół składa się z następujących formuł:

─ Testacja czyli lista świadków lub ich podpisy, biorących udział w akcji prawnej opisanej

w dokumencie lub będących przy wręczaniu dokumentu odbiorcy. Podpisy świadków mogą

byd własnoręczne albo wciągnięte do dokumentu przez osoby trzecie. Jeżeli nazwiska

świadków wpisuje sam pisarz dokumentu mamy formułę świadków, po prostu listę

świadków.

─ Podpisy są dwojakiego rodzaju:

1)wystawcy – werbalny albo zastępczy przy pomocy specjalnego znaku rozpoznawczego,

2)podpisy urzędników kancelaryjnych stwierdzających swój udział w sporządzaniu

dokumentu

─ Datacja jest określeniem miejsca i czasu powstania dokumentu, a więc podaniem

momentów chronologicznych i geograficznych, jest podana zazwyczaj przez formułę actum

i datum

─ Aprekacja to końcowe życzenie wieczności dla zdziałanej czynności prawnej, wyrażonej

słowami amen, fiat, feliciter. 3. Historia dokumentu średniowiecznego

A. Dokument wczesnośredniowieczny wyrastał z tradycji prawa rzymskiego, które nie znało

dokumentu depozytowego zakładając iż czynność prawna sama z siebie jest na tyle

doskonała, iż nie wymaga innych uzupełnień. Przyznawano dokumentowi rolę niemal

wyłącznie środka dowodowego w procesie sądowym, znano zatem dokument

poświadczeniowy. Ale za taki środek dowodowy uznawało wyłącznie ten dokument który

posiadał pełną fidem publicam. Były to dokumenty sporządzone przez urzędowych pisarzy

obok których istnieli zawodowi pisarze, którzy sporządzali dokumenty, ale te nie miały

mocy środka dowodowego. Po upadku cesarstwa zachodniego dokument powoli zaczyna

zanikać utrzymując się wyłącznie jako dokument królewski, a następnie cesarski. Nigdy nie

nastąpił zupełny zanik rzymskiego dokumentu poświadczeniowego. We Włoszech

dokument królewski przerodził się w instrument notarialny. Natomiast na północ od Alp

dokument prywatny zaczyna naśladować dokument królewski.

Początkowo dokument uwierzytelniony pieczęcią miał formę notacji, często jeszcze obiektywnej,

potem subiektywnej, potwierdzonej świadkami. B. Recepcja dokumentu w Polsce jest jednym z

bardziej dyskutowanych zagadnień w dyplomatyce.

4. Kancelaria i dokument a księga wpisów

A. Pojawienie się księgi wpisów jest równoznaczne z utrwaleniem śladu wydania dokumentu w

samej kancelarii, która go wystawiła. Właściwości dowodowe dla prawa, które dotąd posiadał

jedynie dokument zostały rozciągnięte na księgę wpisów, a więc rozszerzone na dokument tam

wniesiony i wpisany na mocy decyzji odpowiedniej władzy który dotąd nie miał tych właściwości.

Utrzymały się niektóre formy dokumentów charakterystycznych dla średniowiecza: dokument

królewski i kościelny. Zarówno dokument królewski jak i kościelny nie mógł bydć wydany przeciw

prawu państwowemu lub kościelnemu.

B. Obok sporządzania dokumentów szeroko rozwija się inna działalność kancelarii wytwarzająca

źródła pisane które zwykliśmy nazywać aktami. Akty utrzymują formularz średniowiecznego

dokumentu chociaż nim nie są. Akt nie posiada bytu samoistnego, jest tylko utrwaleniem czynności

urzędowej i znaczenia prawnego nabiera dopiero w łączności z innymi aktami. Akt służy do

wykonywania i usprawnienia działalności administracyjnej państwa i osób fizycznych i prawnych

będąc informacją urzędową. C. Potrzeba zachowania odpisu dokumentu wydanego przez kancelarię

wystawcy, skłania najpierw do trzymania ich w luźnej formie a potem przez wpisanie do księgi

kancelaryjnej w postaci regestrów. Do ksiąg tych wpisywano początkowo tylko własne czynności,

potem również czynności osób trzecich

a) Kancelaria królewska wprowadzając księgę wpisów stworzyła podwaliny pod Metrykę Koronną

Metryka Koronna , pełna nazwa Metryka Królestwa Polskiego ( łac. Metrica Regni Poloniae ) –

w dawnej Polsce k sięgi wpisów akt, dokumentów i listów wychodzących z kancelarii monarchy

prowadzone od początków XV wieku d o 1795 r oku.

Najstarsza znana księga Metryki Koronnej pochodzi z roku 1447. Księgi metryki dzieliły się w

zależności od podmiotu prowadzącego na kanclerskie i podkanclerskie. Nie było między nimi

różnic merytorycznych, tak jak nie było rozdzielenia zakresu obowiązków pomiędzy kanclerzem a

podkanclerzym. Wpisu dokonywano do księgi tego dygnitarza, którego kancelaria sporządziła

dokument. Robili to pracujący w kancelariach powyższych urzędników zaprzysiężeni pisarze. Ich

praca polegała na skopiowaniu do metryki dokumentu w całości. Wtedy gdy dokonywano

jednocześnie wpisu kilku dokumentów o tej samej treści (np. indywidualne przywileje), jeden

wpisywano w całości, a z pozostałych tworzono regesty.

Początkowo nie wszystkie dokumenty były oblatowane w księgach, ale wraz z upływem czasu

zwyczaj wpisywania dokumentów do Metryki Koronnej przerodził się w obowiązek. Wraz z

rozwojem organizacji państwa wzrastał też zakres spraw objętych wpisami.

Do lat 80. XV wieku istniały jedynie Libri Inscriptionum (Księgi Wpisów), odrębnie dokonywano

tylko wpisów dotyczących spraw skarbowych monarchy (lustracje i rewizje dóbr królewskich). Pod

względem rzeczowym przedmiotem wpisów do Libri Inscriptionum były przykładowo: nadania i

potwierdzenia nadań królewskich, nominacje, ogłoszenia wici , uchwały sejmowe, zwoływanie

sejmów i sejmików .

Pod koniec XV wieku wyodrębniono trzecią serię ksiąg, dotyczącą głównie spraw zagranicznych -

Libri Legationum (Księgi Poselstw). Tu wpisywano korespondencję dyplomatyczną ( również

przychodzącą), l isty uwierzytelniające , instrukcje dla posłów wysyłanych za granicę, sprawozdania

posłów, układy i traktaty międzypaństwowe. Zgodnie z dosłowną nazwą księgi zamieszczano tu

również wyciągi z mów posłów sejmowych, instrukcje posłów o trzymywane od sejmików,

postanowienia sejmowe, a także korespondencję z miastami królewskimi i dygnitarzami

koronnymi.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: