Tożsamość i kultura w Unii Europejskiej w świetle zasady jedności w różnorodności.pdf

Kultura – Media – Teologia

2011 nr 7, s. 25-39.

Łukasz Kaczmarczyk

Tożsamość i kultura w Unii Europejskiej

w świetle zasady jedności w różnorodności

The Identity and the Culture in European Union in the Light of the Principle "United in Diversity".

STRESZCZENIE:

C ELEM ARTYKUŁU JEST ANALIZA REALIZACJI ZASADY

JEDNOŚCI W RÓŻNORODNOŚCI W KONTEKŚCIE TOŻSAMOŚCI

I RÓŻNORODNOŚCI KULTUROWEJ U NII E UROPEJSKIEJ .

B RAK KONSENSU CO DO AKSJOLOGICZNYCH KORZENI

LEŻĄCYCH U PODSTAW DZIEDZICTWA S TAREGO

K ONTYNENTU PROWADZI Z JEDNEJ STRONY DO

RELATYWIZACJI WARTOŚCI UZNANYCH ZA ELEMENTY

KONSTYTUUJĄCE EUROPEJSKĄ TOŻSAMOŚĆ , Z DRUGIEJ ZAŚ

DO PRZESUNIĘCIA AKCENTÓW W DZIAŁANIACH

KULTUROWYCH NA POSZANOWANIE I PODTRZYMYWANIE

KULTUROWEJ RÓŻNORODNOŚCI . F ORMĄ AKCEPTACJI

HETEROGENICZNEJ KONCEPCJI EUROPEJSKIEJ TOŻSAMOŚCI

JEST RÓWNIEŻ WŁĄCZENIE WYMIARU KULTUROWEGO

W REALIZACJĘ SPOŁECZNO - GOSPODARCZYCH CELÓW UE,

CO SPRZYJA TWORZENIU PŁASZCZYZN DIALOGU

MIĘDZYKULTUROWEGO I RELATYWNIE SZEROKIE

WSPIERANIE RÓŻNORODNYCH PARTYKULARNYCH

TOŻSAMOŚCI W E UROPIE , BEZ KONIECZNOŚCI

DETERMINOWANIA KIERUNKU DZIAŁAŃ W SFERZE KULTURY

W ŚWIETLE PYTAŃ DOTYCZĄCYCH WARTOŚCI .

ABSTRACT:

T HE AIM OF THE ARTICLE IS TO ANALYSE THE PRINCIPLE OF

UNITY IN DIVERSITY IN THE CONTEXT OF E UROPEAN

IDENTITY AND CULTURAL DIVERSITY . B ECAUSE OF

CONTROVERSY OVER THE AXIOLOGICAL ROOTS OF

E UROPEAN HERITAGE , WE CAN OBSERVE FROM ONE SIDE

THE RELATIVIZATION OF VALUES REGARDED AS

FUNDAMENTAL FOR THE E UROPEAN IDENTITY , FROM THE

OTHER SIDE – THE SHIFT OF EMPHASIS IN CULTURAL

ACTIVITY OF E UROPEAN U NION TO MAINTAINING EU’ S

CULTURAL DIVERSITY . O NE OF THE WAYS THE

HETEROGENEOUS CONCEPT OF E UROPEAN IDENTITY HAS

BEEN ACCEPTED IS THE INCLUSION OF CULTURE INTO THE

MEETING THE EU’ S SOCIAL - ECONOMIC GOALS , WHICH IS

TREATED AS A PLATFORM OF INTERCULTURAL DIALOGUE IN

EU AND A METHOD OF SUPPORTING THE PARTICULAR

IDENTITIES IN E UROPE . W HAT MAKES IT SO INTERESTING IS

THAT IT ENABLES TO AVOID TAKING OF POSSIBLE CULTURAL

ACTIONS IN LINE WITH SPECIFIC AXIOLOGICAL CONCEPTS .

KEYWORDS:

E UROPEAN IDENTITY , DIVERSITY , E UROPEAN U NION ,

CULTURE

SŁOWA KLUCZOWE:

T OŻSAMOŚĆ EUROPEJSKA , RÓŻNORODNOŚĆ ,

U NIA E UROPEJSKA , KULTURA

Kultura – Media – Teologia 7/2011 25

TOŻSAMOŚĆ I JEJ FUNDAMENTY

ak głosi oświadczenie końcowe konferencji UNESCO w Meksyku (1982 r.): „Tożsa-

mość kulturowa stanowi żywe jądro osobowości indywidualnej i zbiorowej, jest ona

żywotną normą inspirującą decyzje, zachowania i czyny uważane za najautentycz-

niejsze” 1 , ucieleśniając zespół wartości, które „(…) pomagają uporządkować kosmiczny

chaos, nadać sens życiu jednostkowemu i zbiorowemu, zaprowadzić harmonię, dokonać

hierarchizacji celów i bytów” 2 . Zdaniem Z. Baumana „sprawa tożsamości znalazła się

w ostatnich latach w centrum uwagi nauk społecznych i dyskursu publicznego” 3 przede

wszystkim ze względu na jej niejednolity charakter, bowiem tożsamość warunkowana

jest poczuciem wewnętrznego polimorfizmu, złożonością zespołu wzorów i wartości

oraz obecnością treści, które uznać możemy za rdzenne i centraln e 4 . Warto wskazać na

dialektyczny charakter tożsamości, która konstytuowana jest zarówno przez poczucie

więzi z pewną formowaną wokół określonej aksjologii grupą, jak i wyakcentowanie swo-

istego rodzaju dystansu wobec innych, deklarujących przywiązanie do odmiennych pa-

radygmatów 5 . O spójności tożsamości decydują zatem nie tylko elementy wspólnotowe,

ale również poczucie różnicy i odrębności, które wpisane jest w przekonanie o posiada-

niu właściwych wyłącznie nam cech.

Dialektyczny charakter tożsamości

Tożsamość – jak zauważa H.J. Muszyński – to pozostanie tym samym (Selbigkeit) mimo

zmieniających się warunków zewnętrznych, odmiennych sytuacji bytowych oraz upły-

wającego czasu. Jej konstytutywne elementy formowane są w ramach postępowania na-

znaczonego wyborami moralnymi (Sittlichkeit), spektrum przyjętych zasad aksjologicz-

nych, samoświadomości w kontekście sensu życia (Sinnbestimmung) oraz braku posta-

wy konformistycznej wobec wpływów z zewnątrz, czy wywodzonego z afirmacji własnej

przeszłości kreowania kształtu indywidualnego losu 6 . Pojęcie tożsamości nie może za-

tem funkcjonować bez odniesień do kategorii wierności pewnym wartościom i ideom,

Mexico City Declaration on Cultural Policies, World Conference on Cultural Policies, Mexico City, 26

July – 6 August 1982, http://portal.unesco.org/culture/en/files/35197/11919410061mexico_en.pdf/me-

xico_en.pdf (dostęp 23.11.2011), s. 2.

A. Gwiazda, Europa – historia symbolu, w: Tożsamość Starego Kontynentu i przyszłość projektu euro-

pejskiego, D. Pietrzyk-Reeves (red.), Warszawa 2007, s. 17.

Z. Bauman, Tożsamość – jak była, jest, i po co?, w: Wokół problemów tożsamości, A. Jawłowska (red.),

Warszawa 2001, s. 8.

W. Kwaśniewicz (red.), Encyklopedia socjologii. Aneks, hasło: Wielokulturowość (J.J. Smolicz), Warsza-

wa 2005.

A. Barska, Tożsamość – perspektywa wielokulturowa i transkulturowa. Przypadek Maghrebu, w: Wielo-

kulturowość – międzykulturowość – transkulturowość w perspektywie europejskiej i pozaeuropejskiej,

A. Barska, M. Korzeniowski (red.), Opole 2007, s. 16.

Formuła ta dotyczy tożsamości zarówno jednostek, których przywiązanie do pewnych wzorców realizu-

je się poprzez świadomość i świadectwo, jak i instytucji czy społeczności, przyjmując postać tożsamości

zbiorowej. H.J. Muszyński, Europa ducha. Chrześcijańska wizja fundamentów jedności europejskiej,

Gniezno 2002, s. 55 n.

26 Kultura – Media – Teologia 7/2011

Ł. Kaczmarczyk, Tożsamość i kultura w Unii Europejskiej...

które wyrażają się w szeroko pojętej kulturze społecznej, obejmującej rozmaite formy eg-

zystowania wspólnoty, od obyczajów po wyznanie religijn e 7 .

Fakt, iż pojęcie tożsamości jest naturalnie związane z pewnym określeniem się, od-

graniczeniem, a zatem z rezygnacją z wybranych wartości na rzecz innych, które uznaje-

my za własne, legł u podstaw obecnego w dyskursie europejskim przekonania, że tożsa-

mość powinna zostać zastąpiona takimi pojęciami, jak: „dialog”, „otwarcie”, „tolerancja”,

nieposiadającymi separatystycznych konotacji 8 . Postulat ten nabiera szczególnego znacze-

nia w społeczeństwach europejskich, charakteryzujących się „hiper-różnorodnością”, co

komplikuje podejmowanie działań kulturowych wyłącznie w oparciu o kryteria narodo-

wościowe i etniczne. Zdaniem Sukhvinder Kaur-Stubbs, multikulturowość domaga się

odejścia od zagadnień tożsamości i dziedzictwa kulturowego w formułowaniu zadań poli-

tyki kulturowej, gdyż „kultura rozumiana w kategoriach wyznania, tradycji lub podłoża

etnicznego nie jest czynnikiem determinującym możliwość prowadzenia dialogu między-

kulturowego”, uwypuklając jednocześnie problematykę dyskryminacji i uczestnictwa

w kulturze, częstokroć powiązaną z warunkami bytowymi ludności 9 .

Korzenie kulturowej jedności Europy

Tłem właściwej dla Unii Europejskiej refleksji nad relacjami pomiędzy tożsamością

a kulturą w kontekście zasady jedności w różnorodności jest także tocząca się wciąż de-

bata nad istotą korzeni europejskiej tożsamości. Warto zauważyć cztery główne nurty in-

terpretacyjne dotyczące źródeł europejskiego ducha.

Pierwszy z nich dostrzega fundamentalny dla tożsamości Starego Kontynentu

wkład tradycji tzw. trzech wzgórz: Akropolu, Kapitolu i Golgoty, ucieleśniających trady-

cje filozoficzne starożytnej Grecji, dziedzictwo prawne starożytnego Rzymu oraz religij-

ne implikacje wydarzeń mających miejsce na Golgoci e 10 . Z uwagi na fakt, że w ramach

chrześcijaństwa dokonała się synteza filozoficznej tradycji Grecji, prawnej Rzymu, jak

i religijnej Jerozolim y 11 , należy uznać je za źródło charakterystycznej dla kultury euro-

Tamże, s. 56.

P. Lisicki, I sesja: tożsamość Starego Kontynentu, w: D. Pietrzyk-Reeves (red.), dz. cyt., s. 259.

S. Kaur-Stubbs, Engaged Europe: The role of intercultural dialogue in developing full, free and equal

participation, Platform for Intercultural European Discussion, Paper 2010 nr 2, s. 45 n.

Por. W. Kawecki, Kościół i kultura w dialogu (od Leona XIII do Jana Pawła II), Kraków 2008, s. 217 n. Dys-

persja wartości istotnych dla kultury europejskiej w skali globu dla J. Habermasa i J. Derridy jest równo-

znaczna z zanikiem specyfiki europejskiej mentalności i kryzysem sfery aksjologicznej tradycyjnie koja-

rzonej z „dziedzictwem trzech wzgórz”: „Ponieważ chrześcijaństwo i kapitalizm, nauki przyrodnicze

i technika, prawo rzymskie i Kodeks Napoleona, mieszczański sposób życia, demokracja i prawa człowie-

ka, sekularyzacja państwa i społeczeństwa rozprzestrzeniły się na inne kontynenty, zdobycze te nie sta-

nowią już proprium (tj. istoty) Europy”. J. Derrida, J. Habermas, Europa, jaka śni się filozofom, „Gazeta

Wyborcza”, 10.06.2003 r.

Korzeni współgry powyższych czynników w paradygmacie kultury europejskiej N. Lobkowicz upatruje

w tkwiącej w chrześcijaństwie inklinacji do przyswajania elementów kultury pogańskiej. W takim też

kluczu każe postrzegać zawarte w Dziejach Apostolskich opowiadanie o pojawiającym się w śnie św.

Pawła Macedończyku, który przez wezwanie: „Przepraw się do Macedonii i pomóż nam” (Dz 16,9), mi-

Kultura – Media – Teologia 7/2011 27

„

TOŻSAMOŚĆ I JEJ FUNDAMENTY

Postnarodowy charakter zjednoczonej Europy ma

bowiem stanowić odniesienie do homogenicznej

natury oświeceniowych korzeni projektu

europejskiego, opartego na – uznawanej za trzon

wyobrażeń o europejskiej tożsamości – laickiej

proweniencji. Unia Europejska zrywająca ze złą

przeszłością to nomen omen ucieleśnienie

kantowskiego posthistorycznego porządku

wiecznego trwania w pokoju, którego

zwieńczeniem ma być powstanie federacji

wolnych republik poddanych zasadom

uniwersalnego rozumu.

pejskiej koncepcji osoby i jej niezbywalnej godności, dzięki czemu powstać mogła nie

tylko idea praw człowieka, ale również poczucie indywidualizmu, a także wyrastające

z doświadczenia autonomii władzy świeckiej i kościelnej społeczeństwo obywatelskie,

czy państwo prawa, w którym władza podporządkowana została normom prawnym,

wreszcie podbudowana chrześcijańską teleologią świadomość linearnego ukierunkowa-

nia dziejów, na której funduje się pojęcie postępu 12 . Zdaniem P. Valery’ego przenikanie

się różnorodnych czynników stworzyło specyficzną kulturę Starego Kontynentu, co wy-

raził w słowach: „Tam, gdzie imiona Cezara, Trajana, i Wergiliusza, tam gdzie imiona

Mojżesza i Świętego Pawła, tam, gdzie imiona Arystotelesa, Platona i Euklidesa mają

równoczesne znaczenie i moc autorytetu, tam jest Europa. Każda rasa i każda ziemia,

która została zromanizowana, pozyskana dla chrześcijaństwa i poddana dyscyplinie

Greków w sferze ducha, jest niewątpliwie europejska” 13 .

Druga z interpretacji opiera się na przekonaniu, iż modus vivendi krystalizacji

europejskiej tożsamości zasadza się na sprzeciwie wobec przepełnionego złem dziedzic-

twa wojen, stanowiącego wynik rozwoju tendencji nacjonalistycznych, które łączono

z procesami powstawania partykularnych tożsamości narodowych. To właśnie poczucie

mowolnie wydaje się prosić: „Ratuj nas, kulturę Platona i tworzącego w Macedonii Arystotelesa, poprzez

zachowanie jej dla przyszłości w chrześcijaństwie”. Kulturowo-filozoficzne różnice powyższych ośrod-

ków nie stanęły bowiem na przeszkodzie wyrażania tej samej prawdy chrześcijańskiej, ubogacając jej

przekaz i konstytuując paradygmaty istotnej dla funkcjonowania Kościoła zasady jedności w różnorod-

ności. Por. N. Lobkowicz, Europa jako rzeczywistość kulturowa. Założenia i problemy, w: Europa. Fun-

damenty jedności, A. Dylus (red.), Warszawa 1998, s. 29.

G. Górny, Europa, chrześcijaństwo, oświecenie, w: D. Pietrzyk-Reeves (red.), dz. cyt., s. 135 n.

Cyt. za: tamże, s. 124.

28 Kultura – Media – Teologia 7/2011

Ł. Kaczmarczyk, Tożsamość i kultura w Unii Europejskiej...

narodowych odrębności obarczano odpowiedzialnością za nienawiść i zbrodnie, jakich

doświadczyła Europa w minionym wieku. Nawiązania do owej koncepcji znajdujemy

m.in. w opinii Alaina Finkielkrauta, który zauważa, że „(…) dziś znaczna część najbar-

dziej przekonanych zwolenników Europy mówi, iż lud europejski może być stworzony

wyłącznie przez autokrytykę pamięci narodowej. Że wszystkie narody muszą odrzucić

swą przeszłość – ich zdaniem zresztą kryminalną – a odrzucenie własnej tożsamości bę-

dzie w pewnym sensie autoproklamacją zupełnie nowej europejskiej tożsamości” 14 .

Powyższe postulaty prowadzą bezpośrednio do idei federalizmu, wyrosłej na

gruncie postrzegania wspólnot narodowych w kategoriach potencjalnego zarzewia na-

cjonalizmu i ksenofobii. Owe nurty – zdaniem zwolenników takiego postrzegania źródeł

europejskiej tożsamości – decydują o postępującej erozji państwa narodowego, z jednej

strony ewoluując w sferze polityki w kierunku ponadnarodowości i ponadpaństwowo-

ści, na co wskazuje przykład integracji politycznej w ramach Unii Europejskiej, z drugiej

zaś – podkreślając, że proces europejskiego zjednoczenia to „(…) wielki sukces w prze-

zwyciężaniu dziedzictwa wojen prowadzonych przez europejskie narody na przestrzeni

setek lat, w tym przede wszystkim dwóch wojen światowych, które pociągnęły za sobą

cierpienia ludzkie oraz zniszczenia o skali przerastającej nieskończenie wszelkie zbrod-

nie popełnione wcześniej w historii” 15 . Tryumf nad potencjalnym zagrożeniem ze stro-

ny nacjonalizmu domaga się jednak systematycznego ograniczania kompetencji państw

narodowych na rzecz wzrostu znaczenia ciał ponadnarodowych 16 .

Swoiste uzupełnienie powyżej przedstawionej koncepcji stanowi nurt czerpiący

z zapoczątkowanej w Oświeceniu tendencji przełamywania bezrefleksyjnej rytualności

oraz odejścia od gloryfikacji partykularnych form tożsamości na rzecz samoistnie rodzą-

cej się tożsamości posthistorycznej (a także postchrześcijańskiej 17 ) i fundującej się na

przekonaniu o „końcu historii”, której urzeczywistnieniem jest integrująca się Europa,

zmierzająca ku bramom „ponowoczesnego raju” 18 . Postnarodowy charakter zjednoczo-

nej Europy ma bowiem stanowić odniesienie do homogenicznej natury oświeceniowych

A. Finkielkraut, Europa nie narodziła się w Auschwitz, „Europa. Tygodnik idei” 2005 nr 67.

D. Gawin, Granice europejskiej tożsamości, w: D. Pietrzyk-Reeves (red.), dz. cyt., s. 68 n.

Szczególnym rzecznikiem tak pojętego podejścia aksjologicznego do integracji jest J. Habermas, który

we wspomnianym już tekście z 2003 r., napisanym wspólnie z J. Derridą, zawarł następujące uwagi: „Wo-

jenna przeszłość wciągała wszystkie narody europejskie w krwawe waśnie. Z doświadczeń wymierzonej

w innych mobilizacji militarnej i duchowej wyciągnęły one po II wojnie światowej tę naukę, iż należy

rozwijać nowe ponadnarodowe formy współpracy. (…) Dzisiejsza Europa jest naznaczona doświadcze-

niami XX-wiecznych reżimów totalitarnych i Holocaustem – prześladowaniem i zagładą europejskich Ży-

dów, w którą reżim nazistowski uwikłał społeczeństwa podbitych krajów. Samokrytyczne debaty nad tą

przeszłością przypominały o moralnych podstawach polityki”. J. Derrida, J. Habermas, dz. cyt.

D. Gawin utożsamia niechęć do chrześcijaństwa z oświeceniowym postulatem supremacji „rozumu”

nad „zabobonem” charakterystycznym zwłaszcza dla kontynentalnych (francuskich) myślicieli oświece-

nia. Tradycja ta może tłumaczyć niechęć, z jaką przyjęto postulat włączenia Invocatio Dei do preambuły

Karty Praw Podstawowych oraz opór związany z uznaniem roli chrześcijańskich korzeni Europy. D. Ga-

win, dz. cyt., s. 78.

Por. R. Kagan, Potęga i raj. Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa 2003.

Kultura – Media – Teologia 7/2011 29

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: